آیا گرسنگی در غزه به مرز نسل‌کشی رسیده است؟

دریا درویش

با گذشت دو سال از آغاز جنگ غزه، سازمان‌های بین‌المللی هشدار می‌دهند که محروم‌سازی سیستماتیک مردم غزه از غذا و دارو دیگر صرفاً نقض حقوق بشردوستانه نیست، بلکه می‌تواند نشانه‌ای از قصد نابودی فیزیکی یک ملت باشد. در حالی که اسرائیل ادعا می‌کند کمک‌های بشردوستانه را تسهیل کرده، گزارش‌ها از واقعیتی دیگر سخن می‌گویند؛ واقعیتی که یادآور مفهوم فراموش‌شده «گرسنگی به مثابه سلاح جنگی» است.

در دومین سالگرد هفت اکتبر و در حالی که مذاکرات غیرمستقیم حماس و اسرائیل در شرم‌الشیخ ادامه دارد، می‌شود گفت بالاخره یاد گرفته‌ام از دوست فلسطینی‌ام مستقیماً احوال مادرش که در خانه خودش گرفتار و محاصره شده است را نپرسم.

از برادر پانزده ساله‌اش نپرسم که پهپاد اسرائیل به پایش برخورد کرده بود و بیش از یک ماه است که منتظر دریافت کمک‌های پزشکی است. هر چند روز یک بار تماس‌های بین‌المللی برقرار می‌شود و او با مادرش حرف می‌زند. وقتی تلفن را قطع می‌کند قادر نیست به سوالات من جوابی بدهد. هرچند که من با اصرار می‌پرسیدم ولی هربار احساس حماقت می‌کردم که می‌خواهم چیزی را بشنوم که گفتنی نیست.

سازمان عفو بین‌الملل در گزارشی که دسامبر ۲۰۲۴ منتشر کرد با قطعیت اسرائیل را به ارتکاب جنایت جنگی متهم کرد.

در این گزارش به ماده ۸ اساسنامه دیوان کیفری بین‌المللی، کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو و شماری دیگر از مقررات حقوق بین‌الملل استناد شده است.

گزارش‌های سازمان‌های بین‌المللی و بشردوستانه و تلاش این سازمان‌ها برای نامیدن اقدامات اسرائیل به «نسل‌کشی»، واکنش‌هایی از سوی حکومت اسرائیل و ایالات متحده در پی داشت.

وزارت امور خارجه اسرائیل گزارش عفو بین‌الملل را جانبدارانە خواند و این سازمان را به حمایت از حماس متهم کرد. به علاوه همچنان تاکید کرد که هدف اقدامات مسلحانه اسرائیل حماس است نه مردم فلسطین.

گزارش‌ها و مستندنگاری‌های تعریف شده حقوقی که با قالب‌ها و روش‌شناسی‌های مشخص منتشر می‌شوند، تلاشهایی برای توصیف و به قالب درآوردن فاجعه در وضعیتی هستند که زبان حقوقی فرسوده و ناکارآمدتر از همیشه است.

هر چند که در چارچوب گفتمان حقوق بین‌الملل این امید همواره زنده است که زمانی در آینده دور یا نزدیک از این مستندات برای جستجوی عدالت در پیشگاه یک نهاد قضایی بین‌المللی بهره برد. تاریخ در خصوص اثربخشی واقعی این قبیل گزارش‌ها و متون رسمی حقوقی در کاستن از فاجعه تصمیم می‌گیرد.

در ماه‌های گذشته موضوع قحطی اجباری و گرسنگی اجباری مردم غزه در صدر اخبار جهان بود و روز گذشته گرتا تونبرگ به همراه کاروان دریای حامل کمک‌های بشردوستانه به غزه از اسرائیل اخراج شدند.

پرسش این است که پس از گذشت دو سال از هفتم اکتبر، آیا اکنون می‌توان به استناد حقوق بین‌الملل بر استفاده اسرائیل از گرسنگی به عنوان سلاح جنگی در غزه و نقض حقوق بشردوستانه از سوی اسرائیل بیش از پیش تاکید کرد؟

با اینکه اسرائیل مدعی است که رساندن مقادیر زیادی غذا و کمک‌های بشردوستانه را تسهیل کرده است، اما سازمان ملل و سازمان‌های امدادی فعال در غزه همچنان این ادعا را رد می‌کنند.

از منظر تاریخی و در حقوق بین‌الملل، گرسنگی دادن عامدانه هرگز صرفاً یک پیامد ثانویه وضعیت جنگی نبوده است، بلکه به مثابه روشی نظام‌مند برای تحقق اهداف بزرگتری مثل تغییر توازن جمعیتی یا نسل‌کشی از سوی دولت‌های درگیر در جنگ به کار رفته است.

حقوق بین‌الملل، این قبیل اعمال را در سطح جنایت جنگی مورد توجه قرار داده است و ماده ه ۸ اساسنامه رم (دیوان کیفری بین‌المللی) آن را به صراحت تحت عنوان "استفاده از گرسنگی دادن به غیرنظامیان به عنوان روش جنگی" ممنوع کرده است.

همانطور که دادگاه کیفری بین‌المللی برای رواندا (ICTR) مستند کرده است، در نسل‌کشی رواندا (۱۹۹۴) نیروهای افراطی با محاصره مناطقی که پناهندگان توتسی در آن پنهان شده بودند، دسترسی به غذا و دارو را قطع کردند.

این اعمال از نظر حقوقی، نه فقط نقض حقوق بشردوستانه، بلکه بخشی از عملیات سازمان‌یافته برای نابودی فیزیکی یک گروه اتنیکی بود که در کنوانسیون بین‌المللی پیشگیری و مجازات نسل‌کشی (۱۹۴۸) قابل پیگرد دانسته شده‌اند.

این الگو در اقدامات دولت ترکیه در شمال و شمال سوریه در منطقه روژاوا هم قابل مشاهده است. هدولت ترکیه به طور مستمر زیرساخت‌های حیاتی روژاوا را با حملات هوایی و پهپادی هدف قرار می‌دهد. اقداماتی که به تشدید بحران غذایی در منطقه دامن زده‌اند، نهادهای حقوق بشری آن را به عنوان "استفاده از گرسنگی به عنوان سلاح جنگی" شناخته‌اند و بر زندگی مردم منطقه مستقیماً آثار مخرب بر جای گذاشته‌اند.

در مورد غزه، با وجود تکذیب‌های مکرر از سوی اسرائیل، وضعیت حقوقی پیچیده‌تر و نگران‌کننده‌تر است.

می‌توان پرسید که آیا الگوی پیشگیری سیستماتیک از دریافت کمک‌ها و تخریب زیرساخت‌های غذایی، دیگر از سطح یک جنایت جنگی صرف فراتر رفته است و به سطح اقدامات متکی بر قصد نابودی فیزیکی که عنصر کلیدی برای اثبات نسل‌کشی است نزدیک شده است؟

جنگ غزه در زمان حال اتفاق می‌افتد ولی همین حالا هم به تاریخ تبدیل شده است. اسرائیل به طور مستمر حقوق بین‌الملل و حقوق بشردوستانه را نقض می‌کند.

سازمان‌های بین‌المللی و حقوق بشری، عملاً به ابزاری برای محکومیت و مستندسازی تقلیل یافته‌اند و توانایی ایفای نقشی مؤثرتر را ندارند. این نهادها، هرچند مدعی بی‌طرفی هستند، اما دقیقا به دلیل ناکامی‌شان در اجرا، عمیقاً سیاسی عمل می‌کنند.

با وجود این ناکارآمدی ساختاری، گفتمان حقوق بین‌الملل، تنها مرجع ناگزیر است. تا زمانی که بازیگران نظام جهانی تکالیف حداقلی خود را زیر پا می‌گذارند، گریزی از استناد و اصرار بر این چارچوب وجود ندارد، حتی اگر به ظاهر شکست‌خورده باشد.