خطر جنگ داخلی و تلاش برای اقتدارگرایی پس از فروپاشی حکومت اسلامی ایران وجود دارد

اندیشکده بریتانیایی HJS هشدار داده است که ایران در آستانه بحرانی عمیق قرار دارد و فروپاشی احتمالی حکومت این کشور می‌تواند خلأ قدرتی ایجاد کند که خطر جنگ داخلی، ظهور رژیم‌های اقتدارگرا و گسترش بی‌ثباتی منطقه‌ای را به همراه داشته باشد.

اندیشکدە هنری جکسون (HJS) در گزارشی مفصل که ٢٨ اوت منتشر کرد، اعلام نمود کە گذار سیاسی در ایران باید سریع، بدون درد و با اتکا به یک اپوزیسیون کارآمد صورت گیرد. این اندیشکده تأکید می‌کند کە انتظار برای فروپاشی خودبه‌خودی رژیم غیرواقعی است و باید اقداماتی برای جلوگیری از جنگ داخلی اتخاذ شود.

گزارش HJS، از سوی باراک سِینر، بر بستر مجموعه‌ای از ناکامی‌های راهبردی نظام جمهوری اسلامی نوشته شده است.

به گفته نویسنده، حملات اسرائیل در آوریل ۲۰۲۴ و ژوئن ۲۰۲۵ سامانه‌های پدافند هوایی ایران را تضعیف کرد، از سوی دیگر با نابودی بازوهای نیابتی تهران، حماس و حزب‌الله، نفوذ منطقه‌ای این کشور را فرو ریخت، و سرانجام سقوط حکومت بشار اسد در دمشق ضربه‌ای دیگر بر عمق استراتژیک آن وارد آورد. به این ترتیب، راهبرد موسوم به حلقه آتش برای محاصره اسرائیل به طور کامل فروپاشیده است.

با وجود این تحولات، گزارش می‌گوید تهران همچنان به بازسازی ظرفیت‌های موشکی و هسته‌ای خود چشم دوخته است. به‌رغم حملات هدفمند آمریکا و اسرائیل علیه تأسیسات کلیدی، مقام‌های ایرانی مدعی‌اند مواد رادیوآکتو پیش از حملات منتقل شده و ایران هنوز تهدیدی جدی در حوزه هسته‌ای باقی مانده است.

سناریوی سپاه پاسداران و احتمال اقتدارگرایی تازه

نوییسندە این گزارش راهبردی اندیشکده هنری جکسون هشدار داده است که در صورت فروپاشی، خطرناک‌ترین سناریو تثبیت قدرت توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی خواهد بود که هم‌اکنون نه تنها بازوی نظامی بلکه بخش عمده اقتصاد ایران را در دست دارد.

شرکت‌های وابسته به سپاه همچون قرارگاه خاتم‌الانبیاء از انرژی و خودرو تا ساخت‌وساز و لجستیک را در اختیار گرفته‌اند، و این به ‌آن نهاد شبه‌نظامی امکان می‌دهد به سرعت قدرت سیاسی را قبضه کند.

در عین حال، HJS احتمال ظهور رژیمی غیرسپاهی اما همچنان اقتدارگرا و ضدغربی را نیز مطرح می‌کند. این ارزیابی یادآور می‌شود که جمهوری اسلامی ایران با اتکا به ترکیبی از ملی‌گرایی ایرانی و ایدئولوژی شیعی دوام آورده و تغییر رژیم نیز لزوماً به معنای گذار به دموکراسی نخواهد بود.

به نوشته گزارش، حتی جنبش‌های مخالف جمهوری اسلامی ایران نیز اغلب از گفتمان ضدغربی استفاده می‌کنند کە بەنوبە خود بازتابی از حافظه تاریخی ایرانیان نسبت به استعمار، استخراج منابع و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ است.

نگرانی از مداخله خارجی و واکنش جامعه ایران

این موسسە همچنین هشدار می‌دهد کە هرگونه حمله نظامی مستقیم می‌تواند اثر معکوس داشته باشد و مردم ایران را پیرامون یک پرچم ملی متحد کند. این اندیشکده پیشنهاد کرده است که اقدامات نظامی احتمالی با کارزارهای ارتباطی همراه باشد تا بر این نکته تأکید شود که جمهوری اسلامی ایران یک انحراف تاریخی است و نه نتیجه دخالت خارجی.

در بخش‌ دیگری از گزارش، به نقل از یک شهروند ایرانی با نام خانوادگی دبّاغ آمده است که مردم هرچند حکومت را مسئول فساد و سرکوب می‌دانند، اما بمباران شهرهایی چون تهران و اصفهان را تجاوز غیرقانونی تلقی می‌کنند و آن را موجه نمی‌دانند.

به گفته او، چنین حملاتی حتی آرمان‌های دموکراتیک جامعه ایران را پیچیده‌تر کرده و صدای مخالفان را در کنار دشمنان خارجی قرار می‌دهد.

خطر تجزیه‌ ایران و بی‌ثباتی پس از رژیم

اندیشکده بریتانیایی هنری جکسون همچنین احتمال فعال شدن مبارزات استقلال‌طلبانە میان گروه‌های اتنیکی را تقویت می‌کند. به نوشته HJS، گروه‌هایی مانند حزب آزادی کردستان یا جنبش مبارزه عربی برای آزادی اهواز ممکن است در صورت حملات خارجی به مقابله مسلحانه با سپاه برخیزند.

چنین روندی می‌تواند ایران پس از جمهوری اسلامی را به سوی رقابت‌های قدرت غیرمتمرکز سوق دهد و مانع شکل‌گیری یک دولت مرکزی شود.

برای کاهش این خطر، گزارش پیشنهاد کرده است که غرب به ادغام جنبش‌های مخالف در چارچوب سیاسی مشترک کمک کند و زمینه تدوین قانون اساسی آینده‌ای را فراهم سازد که هم بازتاب‌دهنده چند اتنیکی بودن ایران باشد و هم مانع از استقلال طلبی شود.

ضعف اپوزیسیون و لزوم سازماندهی

اندیشکدە همچنین ارزیابی کرده که بهترین سناریو برای آینده ایران یک دموکراسی مشارکتی است که بر سرمایه فرهنگی و آموزشی جامعه متکی باشد. با این حال، اپوزیسیون کنونی پراکنده، غیرمتمرکز و فاقد راهبرد مشترک توصیف شده است

.

گزارش می‌گوید گروه‌هایی مانند شورای ملی مقاومت ایران و مجاهدین خلق در اصولی کلیدی، از جمله مخالفت با برنامه هسته‌ای و حمایت از آینده‌ای سکولار و دموکراتیک همسو هستند، اما بی‌اعتمادی متقابل و نبود رهبری واحد مانع انسجام آن‌ها شده است.

گزارش همچنین به دولت‌های غربی توصیه می‌کند برای تقویت اپوزیسیون ایرانی، آموزش و هماهنگی فراهم آورند، به شرطی که این گروه‌ها خارج از ساختارهای جمهوری اسلامی باشند و از فروپاشی آن حمایت کنند.

گزارش تأکید می‌کند ایجاد یک اپوزیسیون کارآمد در ایران به تداوم اقتصادی این کشور وابسته است. به همین دلیل به ابتکارهایی چون «طرح شکوفایی ایران» اشاره می‌کند که اصول لیبرال‌دموکراتیک، آزادی فردی، حقوق مالکیت و مشارکت زنان در اقتصاد را ترویج می‌دهد.

به نوشته HJS، دولت آینده ایران باید پیش از خصوصی‌سازی گسترده، چارچوب‌های نظارتی ایجاد کند تا از فساد و تمرکز ثروت جلوگیری شود. در عین حال، خدمات اساسی مانند آب، برق، غذا و بهداشت باید در دوران گذار بدون وقفه تأمین گردد.

اندیشکده در خاتمە بر این باور است که مداخله نظامی مستقیم نه تنها کمکی به تغییر رژیم نمی‌کند، بلکه خطر اتحاد مردم پشت حاکمیت را افزایش می‌دهد. در عوض، راهبرد دوطرفه شامل فشار خارجی از طریق تحریم و حملات محدود، همراه با حمایت از اپوزیسیون داخلی و تبعیدی توصیه شده است.

این راهبرد می‌تواند شامل افزایش پخش برنامه‌ها برای مردم ایران، کمک‌های مخفی به اپوزیسیون داخلی و تأمین مالی سازمان‌های غیردولتی باشد.

در کنار آن، حمایت مداوم از اپوزیسیون در تبعید و ایجاد مشوق‌های مالی برای مقامات عالی‌رتبه‌ای که جدا می‌شوند نیز توصیه شده است. گزارش تاکید می‌کند که اقدامات راهبردی باید زمینه را برای یک گذار منظم و بدون خشونت فراهم آورد.