فرونشست خاموش؛ تهدید بی‌سابقه دشت مرودشت و آثار تاریخی استان فارس

دریا درویش

فرونشست زمین آسیبی غیرقابل بازگشت است که بر اثر برداشت بی‌رویه آب از منابع آبی ایجاد می‌شود.بر اساس آمارها، در حال حاضر حدود ۱۵۰ دشت در ایران با این پدیده مواجه‌اند. ولی در این میان دشت مرودشت در استان فارس در بحرانی‌ترین وضعیت قرار دارد.

به گزارش ایرنا، دشت مرودشت در استان فارس که جایگاه مهم‌ترین آثار تاریخی بازمانده از هخامنشیان است، در بحرانی‌ترین وضعیت از نظر فرونشست زمین قرار دارد.

بنابر این گزارش‌، نرخ نشست در این دشت که ۷ هزار و ۲۰۰ کیلومتر مربع وسعت دارد، سالانه حداکثر ۳۰ سانتی‌متر در سال است.

بر خلاف زلزله یا خشکسالی، فرونشست زمین پدیده‌ای غیرطبیعی و نتیجه سوء مدیریت منابع آبی است.

به گفته کارشناسان، علت اصلی بلایی که بر سر مرودشت آمده است، برداشت‌های بی‌رویه از منابع آبی است که برای توسعه زمین‌های کشاورزی انجام شده و استان فارس را به رتبه نخست تولید گندم رسانده است.

با برداشت آب، آن قسمت از دل زمین که چون بالشتکی منعطف عمل می‌کرد، از بین رفته و زمین مستعد فروشکست می‌شود. 

به علاوه کشت محصولاتی مانند برنج که به آب زیادی نیاز دارند، در مجاورت مناطق تاریخی مانند تخت جمشید، در شرایط خشکسالی وضعیت را وخیم‌تر کرده است.

به جز مرودشت، ۷۰ دشت دیگر استان فارس نیز در معرض خطر فرونشست قرار دارند. شکاف‌های حاصل از این فرونشست تا فاصله ۵۰۰ متری تخت جمشید و ۱۰ متری نقش رستم هم بر سطح زمین مشاهده شده است.

علاوه بر مناطق تاریخی، زیرساخت‌های مهم دیگری در آن ناحیه، مثل مجموعه مسکن مهر مرودشت،  مجتمع پتروشیمی مرودشت و منطقه کوشک در شمال شرق شهر مرودشت هم در معرض خطر جدی فرونشست زمین قرار گرفته‌اند.

کارشناسان می‌گویند سازه‌های اصلی تخت جمشید و نقش رستم چون بر روی سنگ بستر کوه قرار دارند، از فرونشست زمین درامان‌اند، ولی وضعیت در سازه‌هایی که بر روی دشت یا محوطه‌های اطراف واقع‌اند خطرناک‌تر است، مناطقی مانند جنگل‌های حریم تخت جمشید و کعبه زرتشت در نقش رستم.

به علاوه، تخلیه آب‌های زیرزمینی در دشت مرغاب، می‌تواند به مرور زمان  مقبره کوروش در پاسارگاد را هم در معرض خطر قرار دهد.

کارشناسان تأکید دارند که پدیده فرونشست غیرقابل بازگشت است، ولی می‌توان با مدیریت درست آن را کنترل کرد.

مهم‌ترین راهکارهایی که کارشناسان پیشنهاد می‌دهند، عبارتند از: کنترل برداشت آب و مدیریت یکپارچه منابع آبی،‌ تغییر الگوی کشت و مهم‌تر از همه تامین بودجه ملی برای حریم آثار تاریخی.

اما در شرایطی که ایران با مجموعه‌ای از بحران‌های گسترده سیاسی، اقتصادی و زیست‌محیطی مواجه است، این پرسش اساسی مطرح می‌شود که کدام نهاد مسئولیت اصلی مقابله با بحران فرونشست زمین را بر عهده دارد؟

در مورد شهرستان مرودشت، سازمان آب منطقه‌ای استان فارس اعلام کرده است که بر اساس مصوبات شورای حفاظت از آب استان، مصمم است چاه‌های غیرمجاز را مسدود کرده و برای چاه‌های مجاز، کنتورهای هوشمند نصب کند.

در همین راستا، علی‌اکبر بازیار، مدیر حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب منطقه‌ای فارس، پیشنهاد کرده است که وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی باید برای تملک زمین‌ها و چاه‌های واقع در حریم آثار تاریخی، حدود ۳۵۰ حلقه چاه مجاز در اطراف تخت جمشید و نقش رستم، از محل بودجه ملی اقدام کند.

هدف از این اقدام، قرار دادن این زمین‌ها در وضعیت «نکاشت» (عدم کشت) است تا از برداشت بی‌رویه آب جلوگیری شده و حریمی امن برای حفاظت از این آثار جهانی ایجاد شود.

با این حال، او تصریح کرده است که اداره‌کل میراث فرهنگی فارس بودجه کافی برای تملک زمین‌ها و چاه‌ها را در اختیار ندارد.

بنابراین، اگر تخت جمشید به‌عنوان یک میراث جهانی از اهمیت ملی و بین‌المللی برخوردار است، وزارت میراث فرهنگی باید هزینه‌های حفاظت از آن را از محل بودجه ملی تأمین کند و این امر تنها از طریق رایزنی و پیگیری جدی در سطح وزارتخانه ممکن خواهد بود.

در نهایت، آنچه از مجموعه این اظهارات و اقدامات برمی‌آید، فقدان یک نظام مدیریتی یکپارچه، هماهنگ و چندوجهی است که بتواند به‌طور مؤثر بحران فرونشست زمین را کنترل و مدیریت کند.