پرورش میگو در گمیشان؛ توسعه اقتصادی یا تشدید خشکسالی و تبعیض علیه ترکمن‌ها؟

پروژه عظیم پرورش میگو در گمیشان، استان گلستان، که رسانه‌های دولتی ایران از آن به عنوان «نماد توسعه و صادرات» یاد می‌کنند، در سایه انتقادهای جدی کارشناسان و فعالان محلی قرار دارد. در حالی که مقامات می‌گویند برداشت ۴۵۰۰ تن میگوی وانامی جایگاه این استان را به قطب تولید شیلاتی کشور ارتقا داده، منتقدان هشدار می‌دهند این گونه غیربومی علاوه بر مصرف بالای آب، به بحران زیست‌محیطی و تشدید خشکسالی در منطقه دامن زده است.

به گزارش خبرگزاری ایرنا، امسال ۴۰۰ میلیون قطعه پست‌لارو در مزارع گمیشان رهاسازی شد و مسئولان با افتخار اعلام کردند که بیش از ۸۰ درصد محصول به کشورهای خارجی صادر می‌شود.

مدیرکل دامپزشکی و مدیرکل شیلات گلستان این صنعت را موتور محرک توسعه استان معرفی کرده‌اند و از سرمایه‌گذاری‌های جدید چندصدمیلیون دلاری خبر داده‌اند. اما پشت این روایت رسمی، واقعیتی دیگری در جریان است.

میگوی وانامی گونه‌ای بومی خلیج فارس یا دریای خزر نیست، بلکه از آمریکای لاتین وارد شده و برای پرورش نیازمند حجم عظیمی از آب شور و شیرین است.

در شرایطی که ایران با بحران بی‌سابقه کم‌آبی و خشکسالی دست‌وپنجه نرم می‌کند، اختصاص منابع آبی ارزشمند به یک صنعت صادراتی، آن هم در منطقه‌ای که کشاورزان بومی ترکمن با کمبود آب برای کشت سنتی مواجه‌اند، به باور بسیاری از منتقدان نوعی بی‌عدالتی آشکار است.

کارشناسان محیط‌زیست هشدار می‌دهند استفاده بی‌رویه از آب برای استخرهای پرورش میگو سطح آب‌های زیرزمینی را کاهش داده و شوری خاک را افزایش می‌دهد. این روند نه تنها زمین‌های کشاورزی اطراف را غیرقابل استفاده می‌کند بلکه خطر تخریب اکوسیستم‌های ساحلی و تالاب‌های منطقه را نیز به همراه دارد.

منتقدان همچنین بر این باورند که مدیریت این صنعت نه در دست جامعه محلی ترکمن، بلکه زیر نظر مراکز قدرتی همچون قرارگاه سازندگی خاتم الانبیا زیر نظر سپاه پاسداران، بنیاد شهید و نهادهای اقتصادی وابسته به دفتر رهبری جمهوری اسلامی ایران است.

به گفته فعالان ترکمن، ساختار مدیریتی مجتمع پرورش میگو به گونه‌ای طراحی شده که افراد بومی تنها در رده‌های پایین استخدام می‌شوند و در جایگاه‌های تصمیم‌گیری و مدیریتی جایی ندارند. این وضعیت به احساس تبعیض و حاشیه‌نشینی در میان ترکمن‌ها دامن زده است.

یکی از فعالان محلی که نخواست هویت خود را آشکار کند به آرنانیوز گفت:

مردم ترکمن قرن‌ها در این سرزمین به ماهیگیری و دامداری مشغول بودند، اما حالا پروژه‌های کلان اقتصادی با پول عمومی و منابع طبیعی همین منطقه اجرا می‌شود و سودش به جیب نهادهای حکومتی می‌رود. سهم ما تنها کارگری ساده یا بیکاری بیشتر است.

از نظر او، ادامه چنین سیاست‌هایی به نابودی و خشک شدن تالاب‌ها منجر شده است. اما مقام‌ات دولتی این انتقادها را رد کرده و می‌گویند پرورش میگو هزاران شغل مستقیم و غیرمستقیم ایجاد کرده است. با این‌حال بررسی‌ها نشان می‌دهد بیشتر این مشاغل موقت، فصلی و با دستمزد پایین هستند. در مقابل، قراردادهای صادراتی چندمیلیون‌دلاری در اختیار شرکت‌ها و هولدینگ‌های وابسته به نهادهای قدرت است.

از سوی دیگر، رسانه‌های دولتی از «برندسازی بین‌المللی» میگوی گلستان سخن می‌گویند، در حالی که فعالان اجتماعی معتقدند صادرات گسترده این محصول به بهای تخریب منابع طبیعی و به حاشیه راندن جامعه محلی تمام شده است.

در سال‌های اخیر استان گلستان با کاهش بارندگی و افت شدید سفره‌های آب زیرزمینی مواجه بوده و کارشناسان، توسعه بی‌رویه مزارع میگو را یکی از عوامل تشدیدکننده این روند می‌دانند.

اکنون ایران با داشتن حدود ۴۵ هزار هکتار زمین مناسب برای پرورش میگو، به یکی از ۱۰ تولیدکننده برتر جهان تبدیل شده است. اما پرسش اصلی این است که این توسعه چه هزینه‌ای برای مردم محلی و محیط‌زیست دارد. در گمیشان، ترکمن‌ها نه تنها از منافع این صنعت سهمی ندارند، بلکه باید تبعات زیست‌محیطی و اجتماعی آن را نیز تحمل کنند.

در شرایطی که جمهوری اسلامی ایران با تبلیغات گسترده از «موفقیت اقتصادی» در گلستان سخن می‌گوید، بسیاری از فعالان ترکمن و محیط‌زیست این پروژه را نمونه‌ای از سیاست‌های تبعیض‌آمیز و غیرپایدار می‌دانند؛ سیاستی که منابع طبیعی را به نفع نهادهای قدرت مصرف می‌کند و مردم بومی را از مدیریت و بهره‌برداری کنار می‌زند.