از خیابان‌های تهران تا کارخانه‌های چندملیتی: ابعاد پیچیده و جهانی کار کودک

کار کودک همچنان یکی از چالش‌های بزرگ جهانی است که میلیون‌ها کودک را از حق تحصیل، رشد سالم و زندگی شاد محروم می‌کند. در ایران، این معضل با پیچیدگی‌های اقتصادی و اجتماعی شدت گرفته و در زنجیره تأمین شرکت‌های چندملیتی نیز به شکل پنهان و گسترده‌ای ادامه دارد.

کار کودک یکی از مشکلات بزرگ و پیچیده‌ی جوامع امروز است که میلیون‌ها کودک را از حق طبیعی‌شان برای تحصیل، رشد سالم و زندگی شاد محروم می‌کند. این موضوع که در سال ۲۰۰۲ توسط سازمان بین‌المللی کار (ILO) به‌عنوان روز جهانی مبارزه با کار کودکان شناخته شد، همچنان یکی از جدی‌ترین چالش‌های حقوق بشری، اقتصادی و اجتماعی در سطح جهان باقی مانده است.

بر اساس تازه‌ترین آمار سازمان بین‌المللی کار کە روز گذشتە ١١ ژوئن منتشر گردید، در سال ۲۰۲۴، نزدیک به ۱۳۸ میلیون کودک در سراسر جهان مشغول به کار بوده که از این میان، حدود ۵۴ میلیون کودک در کارهای خطرناکی فعالیت می‌کنند که سلامت، ایمنی و رشد آنها را به خطر می‌اندازد.

هرچند از سال ۲۰۲۰ به بعد تعداد کودکان کار در جهان بیش از ۲۰ میلیون نفر کاهش یافته که روند افزایش نگران‌کننده پیشین بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ را معکوس کرده، اما هدف ریشه‌کنی کامل کار کودکان تا پایان سال ۲۰۲۵ هنوز محقق نشده است.

کشاورزی با ۶۱ درصد بزرگ‌ترین بخش اشتغال کودکان است و پس از آن بخش خدمات با ۲۷ درصد و صنعت با ۱۳ درصد قرار دارند.

منطقه آسیا و اقیانوسیه بیشترین کاهش را در نرخ کودکان کار داشته و نرخ اشتغال کودکان در آن از ۶ درصد به ۳ درصد کاهش یافته است.

در مقابل، جنوب صحرای آفریقا با حدود ۸۷ میلیون کودک کار، بیشترین بار را بر دوش می‌کشد؛ اگرچه نرخ شیوع کار کودکان در این منطقه از ۲۴ به ۲۲ درصد کاهش یافته، اما تعداد کودکان کار با توجه به رشد جمعیت، فقر گسترده و درگیری‌های مداوم تقریباً ثابت مانده است.

بحران کار کودک در ایران

ایران به عنوان کشوری در حال توسعه، با معضل عمیق کار کودک روبه‌روست. تعریف کودک در این حوزه شامل افراد زیر ۱۸ سال می‌شود و ریشه‌های این پدیده به فقر اقتصادی، سیاست‌های حمایتی ناکارآمد، مهاجرت، و فقدان نظارت مؤثر برمی‌گردد.

هرچند ایران عضو کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل است، اما هزاران کودک به‌خصوص در حاشیه شهرهای بزرگ، در معرض استثمار اقتصادی قرار دارند. کودکان در ایران عمدتاً در مشاغل کاذبی مانند زباله‌گردی، کارگاه‌های زیرزمینی (قالیبافی، خیاطی، کفاشی، بسته‌بندی)، دست‌فروشی و گل‌فروشی مشغول‌اند.

کودکان مهاجر افغانستانی ساکن در ایران نیز نیز در شرایط بسیار سخت، بدون مدارک قانونی و با تهدید آسیب‌های جدی و محرومیت از تحصیل روبه‌رو هستند.

کار کودکان پیامدهای گسترده‌ای دارد که از سوءتغذیه و بیماری‌های مزمن گرفته تا آسیب‌های روانی همچون اضطراب، افسردگی و احساس تحقیر را شامل می‌شود.

این موضوع باعث بازتولید چرخه فقر و آسیب‌های اجتماعی شده و در بلندمدت کیفیت نیروی انسانی کشور را کاهش می‌دهد. هرچند سازمان‌های مردم‌نهادی نظیر جمعیت امام علی و انجمن حمایت از حقوق کودکان تلاش‌هایی برای کاهش آسیب‌ها از طریق آموزش، درمان و حمایت روانی انجام دادند، اما محدودیت‌ها و فشارهای امنیتی فعالیت این نهادها را با چالش زیادی مواجه کرد.

کار کودکان در زنجیره تأمین شرکت‌های چندملیتی؛ معضلی پنهان و جهانی

یکی از معضلات کمتر دیده شده، حضور کودکان کار در زنجیره تأمین شرکت‌های چندملیتی است. زنجیره تأمین مجموعه‌ای از فرآیندهای تولید و توزیع کالا از مرحله مواد اولیه تا مصرف نهایی است.

شرکت‌های چندملیتی برای کاهش هزینه‌ها، تولید را به کشورهای در حال توسعه منتقل می‌کنند، جایی که قوانین کار ضعیف‌تر و دستمزدها پایین‌تر است. در این شرایط کودکان به‌عنوان ارزان‌ترین و آسیب‌پذیرترین نیروی کار به کار گرفته می‌شوند.

در صنعت نساجی و پوشاک، کودکان در کشورهای بنگلادش، هند، پاکستان و میانمار، حتی از سن ۸ سالگی در کارگاه‌ها و کارخانه‌ها مشغول به کار برای برندهای بزرگی چون Zara، H&M و GAP هستند. این کودکان به‌طور متوسط روزانه ۱۰ تا ۱۲ ساعت بدون قرارداد یا بیمه و با دستمزد ناچیز کار می‌کنند.

در صنعت شکلات و کاکائو، بیش از ۱.۵ میلیون کودک در کشورهای آفریقای غربی مانند ساحل عاج و غنا در مزارع کاکائو مشغول به کار هستند. تحقیقات دانشگاه هاروارد در سال ۲۰۱۶ نشان داد که این کودکان از تحصیل محروم و در معرض خشونت و استثمار شدید قرار دارند. اگرچه شرکت‌های بزرگی مانند Nestlé، Mars و Hershey وعده داده‌اند که کار کودک را حذف کنند، اما هنوز این معضل به‌طور کامل برطرف نشده است.

در جمهوری دموکراتیک کنگو، هزاران کودک در معادن کبالت کە ماده‌ای کلیدی برای تولید باتری گوشی‌های هوشمند، لپ‌تاپ‌ها و خودروهای برقی بە شمار می روند مشغول به کارند. شرایط کاری این کودکان بسیار خطرناک است و اغلب بدون تجهیزات ایمنی فعالیت می‌کنند. کبالت استخراج‌شده به شرکت‌هایی چون Apple، Tesla و Samsung تحویل داده می‌شود.

در بخش کشاورزی، کودکان مهاجر در مزارع تنباکو، قهوه، گوجه‌فرنگی و پنبه در کشورهای مختلف با شرایط سخت و مواجه با مواد سمی کار می‌کنند و محصولات آنها به بازارهای اروپا و آمریکا می‌رسد.

با وجود فشارهای جهانی، شرکت‌ها سیاست‌هایی برای «تأمین پایدار» تدوین کرده‌اند، اما نظارت‌های مستقل بسیار محدود است و اغلب اطلاعات شرکت‌ها مبتنی بر خوداظهاری است.

قوانین برخی کشورها مانند آلمان و فرانسه شرکت‌ها را ملزم به شفاف‌سازی زنجیره تأمین و جلوگیری از بهره‌کشی کودکان کرده‌اند. چالش‌های اصلی شامل پنهان‌کاری، فشارهای اقتصادی برای کاهش هزینه، ضعف نظارت‌های دولتی و مصرف‌گرایی جهانی است که وضعیت کودکان کار را پیچیده‌تر می‌کند.

نمونه‌های موفق در مبارزه با کار کودک

برخی کشورها با سیاست‌های هدفمند موفق به کاهش قابل توجه کار کودک شده‌اند. برزیل یکی از نمونه‌های برجسته است که با ترکیب پرداخت یارانه مشروط، گسترش آموزش رایگان، نظارت قضایی و تقویت جامعه مدنی توانسته نرخ کودکان کار را از حدود ۲۰ درصد در دهه ۱۹۹۰ به زیر ۵ درصد در دهه ۲۰۲۰ کاهش دهد. کشورهای دیگری مانند نروژ، فنلاند، ویتنام و رواندا نیز با رویکردهای مشابه در این زمینه موفق عمل کرده‌اند

وزارت کار ایران آمار رسمی کودکان کار را بین ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار نفر اعلام می‌کند، اما گزارش‌های مستقل و سازمان‌های مردم‌نهاد این رقم را بسیار بالاتر تخمین می‌زنند.