خوانشی از یک قاب: جسد یخ‌زده فرهاد، کولبر ١٤ سالە مریوانی

امیر خنجی

او تنها یک پسر چهارده ساله کولبر بود. فرهاد به همراه برادرش آزاد ١٧ ساله برای اولین بار به همراه حسین، دیگر دوستشان برای لقمه‌ای نان به دلِ کوهستان زدند. در مسیر بازگشت گرفتار برف و بوران می‌شوند و راه را گم می‌کنند. در آن سرما احتمالا خیس عرق شده بودند و بارشان را زمین گذاشته بودند تا نفسی تازه کنند. نفسی تازه کرده تا بتوانند راهی برای نجات پیدا کنند. سرما بر وجودشان نفوذ می‌کند و می‌مانند. فرهاد می‌رود کمک بیاورد. قبل رفتن با خودش فکر می‌کند اگر کاپشن‌ام را روی آزاد بیندازم گرم می‌ماند و سریع بر می‌گردم. راه می‌افتد. دارد به خودش امید می‌دهد. موفق می‌شوم. با تلفن به یک نفر در روستا خبر می‌دهد که گم شده‌اند. مردم روستا راهی می‌شوند. کمک می‌رسد. حسین زنده است و بی حال. آزاد تمام کرده اما فرهاد نیست. او همچنان دارد راه می‌رود تا کمک بیاورد. دارد با خودش فکر می‌کند. دارد فکر می‌کند بعد از رسیدن یک چایی داغ می‌خورد. دارد خیال‌پردازی می‌کند برای آینده، برای خودش، برادرش، خواهرش و شاید هم محله‌ای هایش. همچنان دارد راه می‌رود. مردم دور روز است به دنبال فرهاد هستند. خبری نیست. یک نفر فریاد می‌زند پیدایش کردم. فرهاد با دستی مشت کرده یخ زده بود.

داستان فرهاد آغاز این گزارش است، اما پایان ماجرا نیست. صدها کودک دیگر، هرکدام قصه‌ای دارند؛ قصه‌ای که تنها در آمار ثبت شده و در کوه‌های کردستان جا مانده است.

آمار و سرنوشت کودکان کولبر (۲۰۱۹ تا ۲۰۲۴)

طی سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۴ میلادی، ده‌ها کودک و نوجوان کولبر کشته، مجروح یا بازداشت شده‌اند. در این بخش، آمار سالانه و جزئیات مهم مربوط به کودکان کولبر به تفکیک هر سال ارائه می‌شود.

سال ۲۰۱۹ میلادی یکی از خونبارترین سال‌ها برای کولبران کُرد بوده است. بنا بر گزارش شبکه حقوق بشر کردستان، در این سال جمعاً ۷۹کولبر و کاسبکار کُرد کشته و ۱۶۵ نفر زخمی شدند. از این تعداد، دست‌کم ۸ کولبر زیر ۱۸ سال بودند که ۷نفر از آنان جان باختند.

به عبارتی، کودکان و نوجوانان در سال ۲۰۱۹ سهمی قابل توجه در میان قربانیان داشتند. از میان کودکان کولبر در این سال، ۶کودک بر اثر تیراندازی مستقیم نیروهای مرزبانی ایران کشته شدند و ۲کودک دیگر در اثر سرمازدگی در ارتفاعات مرزی جان خود را از دست دادند یا دچار مصدومیت شدند.

بیشترین حوادث مرگبار برای کولبران (اعم از کودک و بزرگسال) در سال ۲۰۱۹ در شهرستان‌های سقز، بانه و جوانرود روی داده است که همگی از کانون‌های کولبری در استان‌های کردستان و کرمانشاه محسوب می‌شوند.

برای نمونه، در دی‌ماه ۱۳۹۸، دو برادر نوجوان اهل مریوان به نام‌های فرهاد خسروی (۱۴ ساله) و آزاد خسروی (۱۷ ساله) هنگام کولبری در ارتفاعات مرزی دچار کولاک شدند و از شدت سرما جان باختند. همچنین در حادثه‌ای دیگر، یک کولبر ۱۶ ساله به نام اسماعیل ساوجی‌نژاد در مریوان هدف گلوله مرزبانان قرار گرفت و کشته شد.

به رغم این فاجعه‌ها، مقامات رسمی در سال ۲۰۱۹ اقدام مؤثری برای جلوگیری از تکرار چنین حوادثی انجام ندادند و صرفاً به اظهاراتی همچون وعده ایجاد بازارچه‌های مرزی بسنده کردند.

سال ۲۰۲۰

در سال ۲۰۲۰، با وجود همه‌گیری کرونا و بسته‌ماندن موقت مرزها، کولبری همچنان ادامه یافت و حتی آمار کلی قربانیان اندکی افزایش پیدا کرد.

طبق آمار، در سال ۲۰۲۰ میلادی حداقل ۲۴۰ کولبر و کاسبکار کُرد کشته یا زخمی شدند که ۵۹ نفر از آنان جان باختند. از میان قربانیان سال ۲۰۲0، ۵کولبر نوجوان زیر ۱۸ سال بوده‌اند. تلفات جانی کودکان در این سال نسبت به ۲۰۱۹ کمتر بود؛ بر اساس گزارش هه‌نگاو، ۱ کولبر نوجوان کشته شد و ۴ نفر دیگر زخمی شدند. کاهش نسبی رفت‌وآمد در مرزها به دلیل قرنطینه کرونا می‌تواند از عوامل این کاهش باشد.

با این حال، تیراندازی مستقیم همچنان عامل اکثر حوادث بود. در تابستان ۲۰۲۰ یک کولبر ١٧ ساله اهل پاوه بر اثر شلیک نیروهای هنگ‌مرزی زخمی شد و به دلیل عدم دسترسی فوری به خدمات درمانی، پایش را از دست داد.

توزیع حوادث در سال ۲۰۲۰ نشان می‌دهد استان آذربایجان غربی ۴۰ کشته (شامل چند کودک) داشته که ناشی از تیراندازی مرزبانان ایران و حتی ترکیه بوده است. حادثه‌ای که بازتاب زیادی یافت، تیراندازی نیروهای ترکیه به کولبران در مرز ارومیه بود که منجر به مرگ دو کولبر جوان (۱۸ و ۲۱ ساله) شد؛ هرچند این دو دقیقاً زیر ۱۸ سال نبودند اما نشان‌دهنده خطراتی است که حتی نوجوانان کولبر از جانب مرزبانان سایر کشورها (نظیر ترکیه و عراق) نیز با آن روبه‌رو بودند.

در مجموع، سال ۲۰۲۰ با وجود کاهش موقت فعالیت کولبری، باز هم برای کودکان کولبر خطرآفرین بود و یک نوجوان جان خود را در این راه از دست داد.

سال ۲۰۲۱

سال ۲۰۲۱ با اندکی بهبود در آمار نسبت به سال قبل همراه بود، اما شرایط برای کولبران کودک کماکان نا امن باقی ماند. طبق گزارش سالانه هه‌نگاو، در سال ۲۰۲۱ میلادی دست‌کم ۲۱۵ کولبر کشته یا زخمی شدند (۵۲ کشته و ۱۶۳ زخمی) که نسبت به سال قبل ۱۰٪ کاهش نشان می‌داد.

از مجموع قربانیان این سال، ۶کولبر زیر ۱۸ سال بودند. جزئیات نشان می‌دهد،۴ کولبر نوجوان جان باختند و ۲ نفر زخمی شدند. در میان حوادث مربوط به کودکان کولبر در این سال موارد قابل توجهی ثبت شده است:

۳کولبر نوجوان در اثر تیراندازی نیروهای مرزبانی ترکیه کشته شدند؛ به عنوان نمونه، تیراندازی نیروهای مرزی ترکیه در نوار مرزی ارومیه به مرگ چند کولبر انجامید که گزارش شده ۳نفر از آنها زیر ۱۸ سال بوده‌اند. همچنین ۲کولبر نوجوان در اثر سقوط از ارتفاعات مرزی کشته یا زخمی شدند و ۱ کولبر نوجوان بر اثر انفجار مین مصدوم شد.

این آمار نشان می‌دهد علاوه بر تیراندازی نیروهای ایرانی، خطرات محیطی مانند سقوط و مین نیز جان کودکان کولبر را تهدید کرده است. پراکندگی جغرافیایی حوادث ۲۰۲۱ نشان می‌دهد استان کردستان (مرزهای بانه و مریوان) و نیز استان کرمانشاه (مرز نوسود و جوانرود) بیشترین موارد را داشته‌اند.

در یکی از رویدادهای تلخ این سال، یک کولبر ۱۶ ساله پیرانشهری پس از آنکه ماموران مرزبانی قاطرهایش را توقیف کردند، دست به خودکشی زد. هرچند این مورد در آمار رسمی "کشته‌شدن توسط نیروهای مرزی" ثبت نشد، اما نشان می‌دهد فشارهای روانی و معیشتی کولبری تا چه حد آینده کودکان را به خطر می‌اندازد.

به طور کلی، سال ۲۰۲۱ با وجود اندکی کاهش در تعداد کل قربانیان، همچنان شاهد مرگ و جراحت چند کودک کولبر بود و تهدید تیراندازی حتی از سوی مرزبانان کشورهای همسایه پابرجا ماند.

سال ۲۰۲۲

سال ۲۰۲۲ میلادی روندی نگران‌کننده از افزایش خشونت علیه کولبران (از جمله کودکان) را نشان داد. مطابق آمار ثبت‌شده توسط سازمان‌های حقوق بشری در کردستان، در این سال حداقل ۲۹۰ کولبر و کاسبکار کرد کشته یا زخمی شده‌اند که ۴۶ نفر از آنها جان باخته‌اند.

این رقم نسبت به سال ۲۰۲۱ حدود ۳۵٪ افزایش داشته است. سهم کودکان در این سال چشمگیر بود؛

حداقل ۱۱ کولبر زیر ۱۸ سال کشته یا زخمی شدند که نسبت به سال قبل ۸۳٪ افزایش داشته است. جزئیات بیشتر نشان می‌دهد در این سال،۴کولبر نوجوان جان باختند و ۷ نفر مجروح شدند. بررسی علل این حوادث حکایت از تنوع عوامل دارد:

از مجموع کودکان کولبر قربانی در ۲۰۲۲، ۴نفر بر اثر شلیک مستقیم نیروهای مرزی ایران کشته/زخمی شدند، ۲نفر در نتیجه ضرب‌وشتم نیروهای مرزبانی آسیب دیدند، ۱نفر به دلیل انفجار مین مجروح شد، ۳نفر در اثر آتش‌سوزی دچار سوختگی/مصدومیت شدند و ۱نفر نیز بر اثر سقوط بهمن آسیب دید.

این آمار نشان می‌دهد هرچند تیراندازی مستقیم همچنان عامل اصلی است، اما عوامل دیگری نظیر آتش‌سوزی و ضرب‌وشتم نیز در سال ۲۰۲۲ به کودکان کولبر صدمه زده است.

در بُعد جغرافیایی، بیشترین موارد کولبری کودکان همچنان در دو منطقه بحرانی یعنی مرز نوسود در کرمانشاه و مرز بانه در کردستان رخ داد. به طور خاص، مرز نوسود به خاطر نزدیک بودن به پایگاه‌های مرزبانی و حضور پررنگ نیروهای سپاه، خطرناک‌ترین نقطه برای کولبران شناخته شد.

در یکی از موارد دلخراش سال ۲۰۲۲، آریان ممندی کودک کولبر ۱۵ ساله سردشتی بر اثر شلیک ماموران، یکی از چشمان خود را از دست داد و معلول شد. همچنین گزارش شد که یک کودک کولبر ۱۷ ساله در پاوه که قبلاً در جریان اعتراضات بازداشت شده بود، پس از آزادی ناچار به کولبری شد و تیر خورد و زخمی گردید.

این وقایع نشان می‌دهد در ۲۰۲۲ نه تنها تعداد کودکان قربانی بیشتر شد، بلکه گستره علل آسیب نیز وسیع‌تر گشت. با این وجود، کماکان واکنش موثری از سوی مسئولان دیده نشد و حتی در مواردی خشونت نیروهای مرزی تشدید شد؛ چنان‌که هه‌نگاو گزارش داد بیش از ۸۰٪کولبران در این سال با گلوله مستقیم زخمی یا کشته شده‌اند.

سال ۲۰۲۳

اطلاعات سال ۲۰۲۳ نشان می‌دهد وضعیت کولبران (خصوصاً کودکان) همچنان بحرانی باقی‌مانده است. به گزارش وب‌سایت کولبرنیوز که به طور ویژه اخبار کولبران را رصد می‌کند، در سال ۲۰۲۳ مجموعاً ۲۹۹کولبر در استان‌های آذربایجان غربی، کردستان و کرمانشاه کشته یا زخمی شدند (۳۲کشته و ۲۶۷ زخمی).

در این میان، ۳۰نفر از قربانیان کودک زیر ۱۸ سال بوده‌اند. این آمار معادل حدود ۱۰٪ کل تلفات کولبری در سال ۲۰۲۳ است که رقم قابل توجهی است. به بیان دیگر، تقریباً از هر ۱۰ کولبر آسیب‌دیده در این سال، یک نفر کودک یا نوجوان بوده است.

جزئیات رسمی از تعداد دقیق کشته یا زخمی در میان این ۳۰ کودک منتشر نشده است، اما با توجه به سهم بالای تیراندازی در کل حوادث (طبق گزارش‌ها ۸۷٪ موارد کولبری ۲۰۲۳ ناشی از تیراندازی نیروهای مرزبانی بوده است)، می‌توان نتیجه گرفت اکثر کودکان کولبر مجروح‌شده در این سال هدف گلوله قرار گرفته‌اند.

هه‌نگاو در آذر ۱۴۰۲ گزارش داد که از ابتدای سال ۲۰۲۳ تا آن زمان، ۲۵ کودک کولبر بر اثر تیراندازی نیروهای مسلح ایران زخمی شده و ۱ کودک کولبر نیز کشته شده است. یکی از موارد قتل کودکان کولبر در اواخر ۲۰۲۳، جان‌باختن یک کولبر ۱۷ ساله به نام فاروق علیزاده در مرز بانه بود که با شلیک مستقیم کشته شد (نام وی در گزارش‌های هه‌نگاو به عنوان تنها کودک کولبر کشته‌شده آن سال آمده است).

افزون بر تلفات جانی، سال ۲۰۲۳ شاهد برخوردهای قضایی تندی با کولبران نوجوان بود. دانیال مام‌احمد کولبر ۱۷ ساله اهل مریوان در فروردین ۱۴۰۳ (اواخر مارس ۲۰۲۴) توسط مرزبانی مریوان بازداشت شد و مدتی بعد دادگاه انقلاب او را به ۲سال حبس، ۷۴ ضربه شلاق و ۲ میلیارد تومان جزای نقدی محکوم کرد.

اتهام او ظاهراً همکاری در حمل کالای قاچاق عنوان شده بود. این حکم سنگین برای یک نوجوان کولبر موجی از انتقاد فعالان حقوق کودک را برانگیخت. علاوه بر او، رسانه‌های حقوق بشری گزارش کردند که طی عملیات‌های مرزبانی در مرز پیرانشهر در سال ۲۰۲۳، چندین کودک کولبر بازداشت شده‌اندکه برخی پس از مدتی آزاد و برخی برایشان پرونده قضایی تشکیل شده است.

سال ۲۰۲۳ با افزایش تعداد کودکان کولبر قربانی همراه بود و رویدادهای آن نشان داد نه تنها خطرات فیزیکی (گلوله، سرما و ...) بلکه پیامدهای قضایی نیز آینده این کودکان را تهدید می‌کند.

سال ۲۰۲۴

بررسی آمار ابتدایی سال ۲۰۲۴ (تا پایان این سال میلادی) حاکی از ادامه روند خشونت‌هاست. سازمان هه‌نگاو در گزارش سالانه خود اعلام کرد در سال ۲۰۲۴ میلادی دست‌کم ۳۳۹ کولبر و کاسبکار در مرزهای کردستان کشته یا زخمی شده‌اند که نسبت به سال قبل افزایش داشته است. طبق این گزارش، ۱۹کولبر زیر ۱۸ سال جزو قربانیان سال ۲۰۲۴ بوده‌اند.

در میان این ۱۹ مورد، یک کودک کولبر جان باخت و ۱۸ نفر زخمی شدند. بررسی دلایل نشان می‌دهد ۱۵کودک (حدود ۷۹٪) بر اثر تیراندازی مستقیم نیروهای مسلح ایران زخمی شده‌اند و ۱ کودک کولبر به نام هستیار عبدالملکی (۱۵ ساله) در اثر سرمازدگی حین کولبری جان باخته است. همچنین ۲کودک بر اثر پرتاب سنگ توسط مرزبانان مجروح شده‌اند (تاکتیکی که برخی نیروهای مرزی برای متفرق کردن کولبران به کار می‌برند) و ۱کودک نیز بر اثر سقوط از کوه آسیب دیده است.

این آمار نشان‌دهنده تداوم خطر تیراندازی و نیز وقوع حوادث غیرمترقبه برای کولبران کم‌سن‌وسال است. توزیع جغرافیایی موارد ۲۰۲۴ بسیار قابل توجه است:

۹نفر از کودکان کولبر در مرز نوسود (استان کرمانشاه) قربانی شده‌اند که این منطقه را همچنان خطرناک‌ترین نقطه برای کولبران خردسال کرده است. پس از آن، مرز بانه در استان کردستان با ۵ مورد در رتبه بعدی قرار دارد. همچنین در مرزهای سردشت و سقز هر کدام ۲ کودک و در مریوان ۱ کودک کولبر زخمی یا کشته شده است.

مرگ دلخراش هستیار عبدالملکی در دی ۱۴۰۲ بر اثر یخ‌زدگی در ارتفاعات سقز، افکار عمومی کردستان را در بهار ۱۴۰۳ جریحه‌دار کرد. این نوجوان همراه پدرش کولبری می‌کرد که در کولاک گرفتار شد؛ پدر نجات یافت اما هستیار تاب نیاورد. پس از این حادثه، نهادهای مدنی کردستان خواستار تامین تجهیزات امدادی در معابر کولبری شدند که تا زمان تنظیم این گزارش اقدامی عملی صورت نگرفته است.

در مجموع، سال ۲۰۲۴ نیز نشان داد که کولبری کودکان همچنان واقعیتی تلخ است. طبق داده‌های تحلیل شدە، بیش از ۸۰٪کل کولبران قربانی در سال ۲۰۲۴ هدف گلوله نیروهای مسلح قرار گرفته‌اند که بیانگر استمرار رویکرد قهری نیروهای مرزبانی جمهوری اسلامی ایران در مرزها است. این وضعیت اسفبار، ضرورت اقدام فوری برای جلوگیری از تکرار چنین فجایعی را بیش از پیش آشکار می‌کند.

فرهاد، آزاد، هستیار، دانیال... هر یک نامی‌اند از نسلی که به‌جای تخته‌سیاه، با سفیدی برف و داغی گلوله روبه‌رو شدند. کولبری کودکان، آیینه‌ای است تمام‌قد از شکاف‌های ژرف اقتصادی، تبعیض ساختاری و نگاه امنیتی حکومت به کردها. این روایت‌ها تنها تاریخ نیستند؛ زخم‌های باز امروزند.

تغییر تنها در صورتی ممکن است که صدای این کودکان شنیده شود، نه با گلوله، بلکه با نان. روزی که دیگر ردی از پاهای کوچک در کوهستان‌های بانه و هورامانات نباشد، آن روز پایان کولبری و آغاز کرامت است.