ممنوعیت گاز روسیه از سوی اتحادیه اروپا تا سال ۲۰۲۸؛ پیامدهای ژئوپلیتیکی، اقتصادی و زیست‌محیطی

پیشنهاد اتحادیه اروپا برای ممنوعیت واردات گاز طبیعی و گاز مایع (ال‌ان‌جی) از روسیه تا اول ژانویه ۲۰۲۸، چشم‌انداز انرژی جهان را دستخوش تغییر خواهد کرد و پیامدهایی ژئوپلیتیکی، اقتصادی و زیست‌محیطی به دنبال خواهد داشت.

این ممنوعیت که در ژوئن ۲۰۲۵ از سوی کمیسیون اروپا و در چارچوب طرح REPowerEU اعلام شد، با هدف پایان دادن به وابستگی اروپا به انرژی روسیه و در واکنش به تهاجم این کشور به اوکراین در سال ۲۰۲۲ طراحی شده است.

پاتریک پویان، مدیرعامل توتال‌انرژی، در نشستی در توکیو گفت اروپا توان مدیریت این تصمیم را دارد و به ظرفیت‌های صادراتی جدید از ایالات متحده و قطر اشاره کرد.

به گزارش بلومبرگ، او تأکید کرد این اقدام قابل اجراست، اما چالش‌هایی نیز در مسیر آن قرار دارد؛ از جمله اختلافات داخلی در اتحادیه اروپا، ریسک‌های حقوقی و ملاحظات زیست‌محیطی. در عین حال، این تحول نقش خاورمیانه در معادلات انرژی جهان را پررنگ‌تر می‌کند.

اتحادیه اروپا واردات گاز از روسیه را از حدود ۴۵ درصد در سال ۲۰۲۱ به ۱۸.۸ درصد (۵۲ میلیارد متر مکعب) در سال ۲۰۲۴ کاهش داده است. این میزان شامل گاز خط لوله از مسیر ترک‌استریم و ال‌ان‌جی از پروژه‌هایی چون یامال می‌شود.

بر اساس طرح جدید، امضای قراردادهای جدید با روسیه پس از ژانویه ۲۰۲۶ ممنوع خواهد شد و قراردادهای فعلی نیز باید تا سال ۲۰۲۸ به پایان برسند.

اتحادیه اروپا می‌کوشد از مقررات تجاری برای دور زدن مخالفت احتمالی برخی کشورها از جمله مجارستان و اسلواکی استفاده کند؛ کشورهایی که همچنان به گاز روسیه متکی هستند.

شرکت توتال‌انرژی با داشتن ۲۰ درصد سهم در پروژه یامال و شرکت ناتورجی اسپانیا که قراردادهایی تا سال ۲۰۴۲ دارد، با خطر شکایت‌های حقوقی از سوی شرکت‌هایی نظیر نواتک روبه‌رو هستند.

بلومبرگ می‌گوید استناد اتحادیه اروپا به بند «فورس ماژور» برای محافظت از شرکت‌ها در برابر جریمه‌ها هنوز به‌طور حقوقی آزموده نشده و ممکن است میلیاردها یورو هزینه در پی داشته باشد.

برنامه جایگزینی گاز روسیه بر واردات ال‌ان‌جی از کشورهایی چون آمریکا و قطر متمرکز است. آمریکا در سال ۲۰۲۵ حدود ۵۰.۷ درصد از واردات ال‌ان‌جی اروپا را تأمین می‌کند و قرار است تا سال ۲۰۲۸ با راه‌اندازی پروژه‌هایی مانند پلاکومینز و گلدن پاس، ۳۸ میلیون تن دیگر به ظرفیت تولید خود بیفزاید.

قطر، سومین صادرکننده بزرگ ال‌ان‌جی به اروپا، پروژه میدان شمالی را گسترش می‌دهد تا تولید سالانه خود را به ۱۲۶ میلیون تن برساند. این کشور همچنین در حال امضای قراردادهای بلندمدت با اروپا است.

ظرفیت واردات ال‌ان‌جی اروپا حدود ۲۵۰ میلیارد متر مکعب در سال است که هنوز بخش زیادی از آن استفاده نمی‌شود؛ موضوعی که می‌تواند روند جایگزینی گاز روسیه را تسهیل کند.

با این حال، افزایش تقاضا در آسیا ممکن است باعث بالا رفتن قیمت‌ها شود و پیش‌بینی کمیسیون اروپا مبنی بر «ریسک‌های قیمتی محدود» را زیر سوال ببرد.

این ممنوعیت اختلافاتی در درون اتحادیه اروپا از منظر سیاسی ایجاد کرده است. مجارستان و اسلواکی که به گاز ترک‌استریم وابسته‌اند، با جدول زمانی تعیین‌شده مخالفت کرده‌اند. در اسپانیا نیز فشارهایی برای حفظ قراردادهای شرکت ناتورجی وجود دارد.

اجرای این ممنوعیت با تکیه بر مقررات تجاری ممکن است به چالش‌های قانونی منجر شود و روند اجرایی آن را کند کند.

در سطح جهانی، ممنوعیت واردات گاز از روسیه می‌تواند نفوذ این کشور در اوپک پلاس را کاهش دهد و کشورهای خاورمیانه، از جمله عربستان سعودی، را وادار کند میان بازارهای اروپا و آسیا تعادل ایجاد کنند.

ترکیه که نقشی کلیدی در ترانزیت گاز روسیه از طریق ترک‌استریم دارد، ممکن است به مسیر انتقال گاز از خاورمیانه یا آسیای مرکزی به اروپا تبدیل شود. این تحول می‌تواند جایگاه ژئوپلیتیکی ترکیه را تقویت کند، اما روابط این کشور با روسیه را پیچیده‌تر خواهد کرد.

در میان کشورهای منطقه، قطر به عنوان یکی از برندگان اصلی مطرح است. افزایش صادرات ال‌ان‌جی، روابط اقتصادی و سیاسی دوحه با اروپا را تقویت می‌کند و ممکن است به همکاری‌های امنیتی یا میانجی‌گری در مناقشات نیز منجر شود.

عربستان سعودی و امارات نیز، با وجود تمرکز کمتر بر ال‌ان‌جی، می‌توانند از افزایش تقاضای اروپا برای نفت خام غنی از دیزل بهره‌مند شوند و نفوذ خود را افزایش دهند.

اما گسترش وابستگی به ال‌ان‌جی نگرانی‌های زیست‌محیطی را افزایش داده است. نشت متان در فرآیند تولید و انتقال ال‌ان‌جی با اهداف اقلیمی اتحادیه اروپا در تضاد است.

تأمین‌کنندگان خاورمیانه برای حفظ جایگاه خود در بازار اروپا تحت فشار هستند تا با برنامه‌های سبز این اتحادیه هماهنگ شوند. قطر و عربستان سعودی در این زمینه سرمایه‌گذاری‌هایی در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر آغاز کرده‌اند.

ایران در این تحولات بە نظر میرسد کە بزرگترین بازندە باشد. این کشور با وجود ذخایر عظیم گاز، به دلیل تحریم‌های اروپا و آمریکا در رابطە با برنامه هسته‌ای و حمایت از روسیه در جنگ اوکراین، از تحولات جدید در بازار انرژی جهانی کنار گذاشته شده است.

ممنوعیت واردات گاز روسیه، ایران را بیش از پیش منزوی کرده و در حالی‌که کشورهایی مانند قطر و عربستان جایگاه خود را در اروپا تقویت می‌کنند، نقش تهران در معادلات منطقه‌ای تضعیف می‌شود.

ناتوانی ایران در بهره‌برداری از تقاضای گاز اروپا، اهرم اقتصادی و نفوذ دیپلماتیک این کشور را محدود کرده است.

برخی تحلیل‌گران گفته‌اند قطع همکاری روسیه با اروپا می‌تواند ایران را به سمت نزدیکی بیشتر به چین و هند سوق دهد؛ کشورهایی که منابع صادراتی روسیه را جذب می‌کنند.