عملیات پهپادی کم‌سابقه‌ تار عنکبوت، ضربه‌ای استراتژیک به نیروی هوایی روسیه وارد کرد

در آستانه آغاز مذاکرات حساس و سرنوشت‌ساز صلح در استانبول، اوکراین روز یکشنبه، اول ژوئن ۲۰۲۵، با اجرای عملیات پهپادی کم‌سابقه‌ای به نام «تار عنکبوت»، ضربه‌ای استراتژیک به نیروی هوایی روسیه وارد کرد. این حمله دقیق و هماهنگ، پایگاه‌های هوایی کلیدی و حیاتی روسیه را در نقاط دوردستی هدف قرار داد که در تصورات تحلیلگران امور نظامی نمی‌گنجد.

روز گذشتە اول ژوئن ٢٠٢٥ در یک عملیات بی سابقە کە از آن بە عنوان پرل هاربور روسیە نام بردە می شود، اوکراین بخش مهمی از هواپیماهای استراتژیک بمب افکن روسیە را در عمق ٢٠٠٠ کیلومتری این کشور مورد حملە قرار داد.

ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، این عملیات را «دوربردترین و پیچیده‌ترین اقدام نظامی» در طول جنگ کنونی توصیف کرد؛ عملیاتی که نه تنها خسارات ملموسی به زیرساخت‌های نظامی روسیه وارد ساخت، بلکه نقش مهمی را نیز در تقویت جایگاه سیاسی و دیپلماتیک کی‌یف پیش از مذاکرات آتش‌بس ایفا نمود.

این گزارش با تمرکز بر ابعاد لجستیکی، فنی و فرهنگی این عملیات، ضمن بررسی خسارات وارده، پیامدهای احتمالی آن در عرصه دیپلماسی و توازن قوا را نیز واکاوی می‌کند.

عملیات "تار عنکبوت"؛ نفوذی مخفیانه به زبان روسی

عملیات تار عنکبوت نتیجه ۱۸ ماه برنامه‌ریزی دقیق و هماهنگی پیچیده‌ای بود که توانایی اوکراین در اجرای حملات نظامی و جاسوسی در عمق خاک روسیه را به نمایش گذاشت. سرویس امنیتی اوکراین (SBU) با استفاده از ۱۱۷ پهپاد کوچک FPV، در سه منطقه زمانی مختلف، حملاتی همزمان علیه چهار پایگاه هوایی کلیدی روسیه، از جمله پایگاه بیلایا در ایرکوتسک که ۴۳۰۰ کیلومتر از اوکراین فاصله دارد، اولنیا در مورمانسک، دیگیلیفو در ریازان و فرودگاه ایوانوفو انجام داد.

بخشی از این پهپادها به‌صورت قاچاق از اوکراین به روسیه منتقل شدند، اما برخی گزارش‌ها نشان می‌دهند که مونتاژ بخشی از این دستگاه‌ها در خاک روسیه نیز انجام شده است.

اوکراین شبکه‌ای گسترده از کارگاه‌های مخفی ساخت پهپاد را در زیرزمین‌ها و انبارهای مخفی خود راه‌اندازی کرده است که احتمال می‌رود در ابعادی کوچکتر همین الگو در روسیه و توسط عوامل نفوذی یا همکاران محلی نیز پیگیری شده باشد.

SBU chief Lt. Gen. Vasyl Maliuk standing beside a schematic map of the operation. Photo: @SBUkr

پهپادهای به‌کار رفته در این حملات از نوع FPV بوده‌اند، پرنده‌های کوچکی با قطر ۲۰ تا ۳۰ سانتی‌متر و وزنی زیر ۲ کیلوگرم که مجهز به دوربین‌های باکیفیت، سیستم‌های GPS و کانال‌های ارتباطی رمزگذاری‌شده برای هدایت دقیق هستند.

این پهپادها توان پرواز ۲۰ تا ۳۰ دقیقه با حمل محموله انفجاری تا یک تا دو کیلوگرم را دارند. قطعات آنها عمدتاً از بازارهای تجاری جهانی تأمین می‌شود؛ میکروچیپ‌ها و دوربین‌ها از چین و تایوان، موتورهای سبک از تولیدکنندگان آسیایی و بدنه‌هایی از فیبرکربن یا پلاستیک که عمدتا با استفاده از چاپگرهای سه‌بعدی در خود اوکراین ساخته می‌شوند.

یکی از عوامل مهم موفقیت این عملیات، اشتراکات فرهنگی و زبانی میان اوکراینی‌ها و روس‌ها بوده است که نفوذ عوامل اوکراینی را به مناطق هدف ممکن ساختە است.

این عوامل که به زبان و آداب روس‌ها مسلط بوده‌اند؛ افرادی هستند در قالب کارگران ساختمانی، رانندگان کامیون یا ساکنان عادی به ایفای نقش پرداخته‌ و به شکلی خیره‌کننده موفق شده‌اند بدون جلب توجه به نزدیکی پایگاه‌های هوایی نفوذ کرده، اطلاعات حیاتی را جمع‌آوری و نهایتا عملیاتی موفق را با تبعاتی ویران کننده برای روسیه اجرا کنند.

منابع اوکراینی گزارش کرده‌اند که پهپادها در سازه‌های چوبی متحرکی شبیه به کلبه‌های روستایی مخفی شده و بر روی کامیون‌ها به نزدیکی اهداف منتقل شدند؛ سپس در لحظه حمله، سقف‌های فلزی این سازه‌ها از راه دور باز شد تا پهپادها بدون دیده شدن به پرواز درآیند.

خسارات و اهداف استراتژیک

اوکراین اعلام کرده است که در حمله پهپادی روز یکشنبه، اول ژوئن ۲۰۲۵، بیش از ۴۱ فروند هواپیمای نظامی روسیه، از جمله بمب‌افکن‌های استراتژیک Tu-95MS و Tu-22M3 و حداقل یک هواپیمای هشدار سریع A-50 را نابود یا غیرعملیاتی کرده است.

اگرچە گزارش‌های اولیه میزان خسارتها را تائید نکردەاند اما بر اساس گزارشهای تائید شدە، این حمله منجر به انهدام احتمالی دو فروند بمب‌افکن Tu-160 «قوی سفید» در پایگاه بیلایا اشاره شده است.

رئیس‌جمهور اوکراین این عملیات را «نمایش درخشان قدرت اوکراین» خوانده و گفته که ۳۴ درصد از بمب‌افکن‌های استراتژیک روسیه هدف قرار گرفته‌اند.

در این حمله پهپادی چهار پایگاه هوایی کلیدی روسیه هدف قرار گرفته‌اند:

پایگاه اولنیا در مورمانسک که محل استقرار بمب‌افکن‌های هسته‌ای Tu-95MS و Tu-160 و جنگنده‌های Su-34 است.

گزارش‌ها از انفجارهای متعدد و آتش‌سوزی گسترده در این پایگاە حکایت دارند؛ پایگاه بلایا در ایرکوتسک که عمقی‌ترین هدف و میزبان ۵۲ فروند هواپیمای استراتژیک از جمله Tu-22M3 و Tu-95MS بود. فرماندار این منطقه وقوع انفجارهای بزرگ و خسارات گسترده را تأیید کردە است.

پایگاه دیاگیلیف در ریازان که در آن هفت انفجار گزارش شده و خسارت به هواپیماها و برخی ساختمان‌های اطراف وارد آمده است؛ دست آخر پایگاه ایوانوو سورنی که گزارش‌هایی درباره آسیب به هواپیمای هشدار زودهنگام A-50 در آن وجود دارد اما مقامات محلی این موضوع را بە طور رسمی اعلام نکرده‌اند.

خسارات مالی این حمله طبق برآورد ستاد کل ارتش اوکراین بین ۲ میلیارد دلار و طبق برآورد سرویس امنیت داخلی اوکراین (SBU) تا ۷ میلیارد دلار تخمین زده شده است که شامل هواپیماها، مهمات، سوخت و زیرساخت‌های تخریب‌شده می‌شود.

وزارت دفاع روسیه تأیید کرده است که چندین هواپیما در پایگاه‌های مورمانسک و ایرکوتسک دچار آتش‌سوزی شده‌اند اما مدعی مهار آتش و نبود تلفات شد.

با این حال، گزارش‌ها و تصاویر شبکه‌های اجتماعی از حضور گسترده تیم‌های اطفای حریق و بقایای سوخته هواپیماها در پایگاه بلایا حکایت دارند. یک کانال تلگرامی نزدیک به ارتش روسیه این حمله را «ضربه‌ای سنگین» خواند و از «ناکامی‌های اطلاعاتی» انتقاد کرد.

 در کنار این حملات اما گفته می‌شود که تلاش اوکراین برای هدف قرار دادن پایگاه اوکراینکا در آمور ناکام مانده است؛ زیرا کامیون حامل پهپادها قبل از شروع عملیات منفجر شده است. روسیه برخی از ادعاهای اوکراین را رد کرده و اعلام کرده که حملات در چند منطقه دفع شده است اما خساراتی محدود در برخی پایگاه‌ها پذیرفته شده است.

واکنش‌ها و تشدید تنش‌ها

روسیه این حمله را "اقدام تروریستی ناموفق" نامیده و ادعا کرده حملات در مناطق آمور، ایوانوو و ریازان دفع شده‌اند. ایگور کوبزف، فرماندار ایرکوتسک، تأیید کرد که پهپادها از کامیونی نزدیک پایگاه بیلایا پرتاب شده‌اند. در واکنش بە این حملە، مسکو در شب ۱ ژوئن حملات گسترده‌ای را با ۴۷۲ پهپاد انتحاری (عمدتاً شاهد /گران ٢) و موشک به شهرهای اوکراین، از جمله زاپوریژیا و سومی، انجام داد.

وزارت دفاع اوکراین اعلام کرده که دست کم ۳۸۵ مورد از پهپادها و موشک‌های شلیک شده را منهدم کرده است. براساس گزارش منابع بیمارستانی و نیروهای امدادی اوکراین دست کم ١١ نفر در نتیجه این حملات کشته و مجروح شده‌اند.

 همزمان با حملات هوایی، ارتش روسیه در محورهای جنوبی و خطوط تماس در منطقه دونتسک بر شدت حملات خود افزوده است. درجریان این حملات چندین منطقه و روستا در نزدیکی شهرهای تورسک، کونستانتینیوکا و پوکروفسک به تصرف نیروهای روسیه در آمده است.

درمقابل اوکراین نیز حملات خود را شدت بخشیده و زیرساختهای ریلی را در جنوب مناطق تحت کنترل روسیه هدف قرار داده است. در کورسک و بریانسک چند قطار به دلیل انهدام پل‌ها و خطوط ریلی از خط خارج شده اند. الکساندر خینشتین، سرپرست کورسک، این حوادث را نتیجه عملیات‌های به زعم او "خرابکارانه" خوانده است.

 مذاکرات استانبول و اهرم فشار کی‌یف

این حمله یک روز پیش از دور دوم مذاکرات صلح در استانبول انجام شد که در آن هیات اوکراینی به رهبری رستم اومروف و هیئت روسی به سرپرستی ولادیمیر مدینسکی برای بررسی آتش‌بس گردهم آمده‌اند.

دور اول مذاکرات در ۱۶ مه تنها به تبادل اسرا منجر شد. اوکراین طرحی برای صلح پایدار ارائه کرده که شامل حفظ خطوط جبهه، عدم محدودیت نظامی، و درخواست غرامت است. به گفته کاتارزینا زایسک، تحلیلگر نروژی:

این حمله موضع اوکراین را در مذاکرات تقویت کرده است، اما واکنش‌های روسیه چشم‌انداز توافق را تیره کرده است.

عملیات "تار عنکبوت" نشان می دهد که پهپادهای کم‌هزینه، که با قطعات چینی و تایوانی در کارگاه‌های کوچک اوکراین یا حتی در خاک روسیه مونتاژ می‌شوند، می‌توانند خسارات میلیاردی ایجاد کنند. این پهپادها ابزار کلیدی جنگ ترکیبی بودە و توانایی انجام حملات دقیق با هزینه کم را دارند.

عملیات "تار عنکبوت" با بهره‌گیری از قاچاق و مونتاژ مخفیانه پهپادها و استفاده از اشتراکات فرهنگی برای فریب FSB، ضربه‌ای استراتژیک به روسیه وارد کردە است.

اگرچە این حمله، در آستانه مذاکرات استانبول، اهرمی برای اوکراین ایجاد نمود، اما حملات تلافی‌جویانه مسکو و اختلافات عمیق، چشم‌انداز صلح را همچنان مبهم نگه داشته است.