جنگ کریدورها؛ بازتابی از رقابت‌های جدید ژئوپلتیکی

در واکنش به برنامەهای کشورهای غربی برای آغاز پروژه IMEC و شکل‌دهی به نظم جدید تجاری در منطقه، ایران و پنج کشور دیگر توافق کردند کریدور ریلی شرق–غرب را از طریق خاک ایران گسترش دهند؛ این مسیر ریلی به عنوان بخشی از طرح کمربندی و راه چین طراحی شده و به سرعت در حال رشد است.

چین، ایران، قزاقستان، ترکمنستان، ازبکستان و ترکیه در ١٢ مە ٢٠٢۵، توافق‌نامه‌ای برای توسعه مسیر ریلی چین–ایران–اروپا امضا کردند. این مسیر که بخشی از طرح کمربند و راه چین است، با رشد ۲.۶ برابری حمل‌ونقل کانتینری در ۲۰۲۵، به‌سرعت در حال تبدیل‌شدن به یک گذرگاه کلیدی تجاری است.

این توافق بر بهبود زیرساخت، تسهیل گمرکی و هماهنگی بین‌المللی تمرکز دارد و ایران نقشی راهبردی در این شبکه ایفا می‌کند. هدف این همکاری، ایجاد گزینه‌ای جایگزین برای مسیرهای سنتی تجارت بین آسیا و اروپاست.

در همین رابطه، چندی پیش، فرزانه صادق، وزیر راه و شهرسازی، در مراسم امضای قرارداد ۷۵۰ میلیون دلاری خرید ۲ هزار واگن ریلی اعلام کردە بود که روسیه برای احداث خط رشت-آستارا ۱.۶ میلیارد یورو سرمایه‌گذاری خواهد کرد. این پروژه که بخشی از کریدور حمل‌ونقل شمال-جنوب (INSTC) است، زمان انتقال کالا از هند به اروپا را به نصف کاهش خواهد داد. ایران همچنین به طور منظم در حال مذاکره با ترکیه، عراق و روسیه برای تقویت کریدورهای شرق-غرب است.

بازگشایی این کریدور را باید در میانە تشدید تنش‌های ژئوپلیتیک خاورمیانه، جنگی خاموش بر سر کنترل کریدورهای تجاری ارزیابی کرد. از همین‌رو می‌توان گفت کە بخشی از جنگ آینده اقتصادی منطقه، در گرو ایجاد این کریدورها، طی دهه‌های آینده خواهد بود.

این نبرد پیچیده میان دو محور اصلی در جریان است: از یک سو طرح بلند پروازانه IMEC با حمایت ایالات متحده و از سوی دیگر شبکه کریدورهای مقاومت به رهبری ایران که هر یک به دنبال بازتعریف نظم تجاری منطقه هستند.

طرح IMEC با بودجه ۵۰۰ میلیارد دلاری و گذر از امارات، عربستان، اردن و اسرائیل، نه تنها زمان حمل کالا از هند به اروپا را تا ۴۰ درصد کاهش می‌دهد، بلکه به طور سیستماتیک در پی حذف ایران از معادلات تجاری منطقه است. این پروژه که در حاشیه نشست G20 در سپتامبر ۲۰۲۳ رونمایی شد، اسرائیل را به کانون تجارت منطقه تبدیل خواهد کرد و مسیرهای سنتی مانند تنگه هرمز و کانال سوئز را به حاشیه خواهد راند.

پاسخ ایران به انزوای برنامەریزی شده

در واکنش به این روند، ایران تلاش دارد با فعال‌سازی کریدور شمال-جنوب (INSTC)، مسیر جایگزینی را از طریق خاک خود ارائه دهد. این کریدور که روسیه را از مسیر ایران به هند متصل می‌کند، با محوریت بندر چابهار و دریای خزر طراحی شده و از حمایت نسبی هند و روسیه برخوردار است. با وجود زیرساخت‌های ناکافی و تهدیدات امنیتی، تهران امیدوار است از طریق این مسیر، از ماندن در حاشیه‌‌ نظم تجاری آینده جلوگیری کند.

بحران‌های اخیر منطقه‌ای از جمله تنش‌های دریای سرخ کە در نتیجە حملات حوثی‌ها بە اسرائیل و جنگ غزه ایجاد شدە است، اهمیت این کریدورها را دوچندان کرده است.

حملات یمن به کشتی‌های تجاری موجب رونق مسیرهای جایگزین مانند چین-ایران-ترکیه شده که زمان حمل‌ونقل را به ۱۳ تا ۲۳ روز کاهش داده‌اند. این در حالی است که مسیرهای دریایی سنتی ۳۵ تا ۴۵ روز به طول می‌انجامد. رشد ۱۵۰ درصدی حجم ترانزیت در این مسیرها در سال ۲۰۲۲ و افزایش ۸۴ درصدی در هشت ماهه نخست ۲۰۲۳، گواهی بر این تحول است.

رقابت سەجانبه: آمریکا، چین و روسیه در میدان تجارت منطقەای

همکاری ایران و روسیه در قالب پروژه INSTC با سفرهای مکرر ایگور لویتین، فرستاده ویژه پوتین به تهران شتاب گرفته است. این همکاری که هدف اصلی آن دور زدن تحریم‌های غرب است، با چالش‌های متعددی روبروست. چین به عنوان شریک مهم اقتصادی ایران، به دلیل وابستگی به بازارهای جهانی و ترس از تحریم‌های آمریکا، سرمایه‌گذاری در ایران را محدود کرده است.

پکن ترجیح می‌دهد بر روی تامین‌کنندگان نفت مانند عربستان سعودی و امارات تمرکز کند که بخشی از طرح کمربنی و مسیر چین هستند. از سوی دیگر، حمایت روسیه از دالان زنگزور که دسترسی ایران به ارمنستان و اروپا را تهدید می‌کند، تنش‌های جدیدی را در روابط تهران و مسکو ایجاد کرده است.

موازنه‌سازی هند؛ میان تهران، تل‌آویو و واشنگتن

هند به‌عنوان یکی از بازیگران کلیدی، تلاش می‌کند میان دو مسیر رقیب—INSTC و IMEC—تعادل برقرار کند. این کشور از یک سو نیازمند حفظ روابط با ایران برای دسترسی به آسیای مرکزی است و از سوی دیگر نمی‌خواهد همکاری استراتژیک خود با آمریکا و اسرائیل را به خطر بیاندازد. پروژه چابهار که برای دهلی‌نو حیاتی است، تحت فشار فزاینده تحریم‌های آمریکا قرار گرفته و بازگشت سیاست فشار حداکثری ترامپ می‌تواند چالش‌های جدیدی برای این کریدور ایجاد کند.

در این رقابت پیچیده، هر بازیگر با ابزارهای مختلف در حال مانور است. آمریکا از طریق IMEC و تحریم‌ها به دنبال تثبیت هژمونی خود است، چین با طرح کمربند و راه به گسترش نفوذ اقتصادی ادامه می‌دهد، و ایران و روسیه با اتحاد استراتژیک سعی در خنثی‌سازی این تلاش‌ها دارند. نتیجه این نبرد نه تنها روابط تجاری، بلکه توازن قدرت در خاورمیانه را برای نسل‌های آینده تعیین خواهد کرد.

کارشناسان هشدار می‌دهند که تشدید این رقابت می‌تواند به بی‌ثباتی بیشتر در منطقه‌ای که هم‌اکنون از چندین جنگ و درگیری رنج می‌برد، منجر شود.

از همین رو، کارشناسان بر این باورند کە با امضای توافق IMEC، رقابت کریدورهای تجاری در اوراسیا وارد فاز جدیدی شده است. بر اساس گزارش مٶسسە رند امریکایی، ایران به‌عنوان یکی از کشورهای کلیدی در کریدور اقتصادی شرق–غرب (EWEC) می‌تواند ایفای نقش کند.

این رقابت تجاری که از ابعاد ژئوپلیتیکی برخوردار شدە است، آینده ترانزیت منطقه را متحول خواهد کرد. کارشناسان معتقدند توسعه کریدورهای رقیب می‌تواند گزینه‌های بیشتری در اختیار تجار بین‌المللی قرار دهد."