افزایش خاموشی‌ها در بهار ۱۴۰۴؛ بحران برق دیگر فصلی نیست

ایران در بهار ۱۴۰۴، پیش از آغاز تابستان، وارد مرحله‌ای جدید از خاموشی‌های سراسری شده است که دیگر نمی‌توان آن را بحرانی گذرا نامید. ناترازی شدید میان مصرف و تولید برق، زیرساخت‌های فرسوده، بی‌اعتمادی مردم، و اعتراضات گسترده در شهرهای مختلف، نشان‌دهنده بحرانی ساختاری است.

در هفته اول اردیبهشت ۱۴۰۴، مصرف برق ایران به بیش از ۵۸ هزار مگاوات رسید که در مقایسە با مدت مشابه سال قبل، حاکی از رشد ۱۷.۸۵ درصدی است. این افزایش مصرف در حالی رخ داده است که ظرفیت واقعی تولید برق ایران حدود ۶۰ هزار مگاوات است.

با توجه به پیش‌بینی‌ها، در تابستان پیش‌رو، تقاضای مصرف برق کشور به بیش از ۸۵ هزار مگاوات خواهد رسید، در حالی که ظرفیت تولید برق کشور تنها ۶۵ هزار مگاوات است. این ناترازی ۲۰ هزار مگاواتی، خطر فروپاشی شبکه سراسری برق را افزایش می‌دهد.

فرسودگی زیرساخت و غیبت سرمایه‌گذاری

بخش بزرگی از نیروگاه‌های کشور فرسوده‌اند؛ طبق گفته استاندار البرز در دی‌ماه ۱۴۰۳، حدود ۱۵ درصد از ظرفیت نیروگاهی کشور عمری بالای ۳۰ سال دارد که بهره‌وری آن‌ها به‌شدت کاهش یافته است. همچنین گفته شده است که ۳ درصد از برق کشور از نیروگاه‌های با بیش از ۴۰ سال عمر تأمین می‌شود که نرخ خرابی بالایی دارند و تکیه بر آن‌ها مخاطره‌آمیز است.

با وجود وعده دولت مبنی بر احداث ۳۰ هزار مگاوات ظرفیت جدید تجدیدپذیر، معاون وزیر نیرو اذعان کرده است که «تقریباً هیچ درخواست جدی» از سوی سرمایه‌گذاران برای ورود به این حوزه ثبت نشده است.

خاموشیِ اقتصاد؛ ضربه به تولید و اشتغال

در هفته‌های اخیر، قطعی‌های گسترده برق در ایران منجر به تعطیلی و اختلال در فعالیت کارخانه‌ها و شهرک‌های صنعتی شده است. از ابتدای اردیبهشت ۱۴۰۴، شهرک‌های صنعتی استان تهران، از جمله پردیس، صفادشت، دهک، عباس‌آباد و سلیمانی، با قطعی‌های مکرر برق مواجه شده‌اند که تولیدکنندگان را با مشکلات جدی روبه‌رو کرده است. این خاموشی‌ها که پیش‌تر تنها در فصل تابستان رخ می‌دادند، اکنون به فصول دیگر نیز گسترش یافته‌اند.

بر اساس گزارش‌ها، بیش از ۶۸۰۰ کارخانه تا ابتدای سال ۱۴۰۳ تعطیل شده‌اند که نشان‌دهنده زوال تدریجی صنعت ایران زیر سایه وعده‌های بی‌سرانجام است.

موج اعتراضات؛ از اردکان تا پردیس

از ۱۵ تا ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۴، درپی خاموشی‌های گسترده، موجی از اعتراضات مردمی در شهرهای مختلف ایران شکل گرفتە است. در اردکان، گروهی از شهروندان با تجمع مقابل اداره برق و سر دادن شعار «تا برق نیاد، خیابون باز نمی‌شه» خواستار بازگشت برق و پاسخگویی مسئولان شدند.

در تهران نیز اعتراضات به فضاهای دانشگاهی کشیده شدە است. دانشجویان دانشگاه شهید بهشتی و پردیس، شبانه با شعارها و دیوارنویسی اعتراضی نسبت به قطعی مکرر برق واکنش نشان دادند. در محله‌هایی چون امام‌حسین، بهارستان و شهرری در تهران، گزارش‌هایی از اعتراض‌های خیابانی و نارضایتی عمومی منتشر شده است.

پیش‌تر در تابستان ۱۴۰۰ نیز خاموشی‌های گسترده موجب تجمع در شهرهای مختلف از جمله اهواز، قم، تبریز و تهران شده بود. با این حال، گسترش خاموشی‌ها به فصول غیراز تابستان و افزایش دامنه جغرافیایی اعتراضات در سال ۱۴۰۴، نشان از عمیق‌تر شدن بحران دارد.

دولت در مقام عذرخواهی؛ راهکارها یا شعارها

مسعود پزشکیان،رئیس جمهور در اسفند گذشته گفته بود: «باید از مردم عذرخواهی کنیم، اما مشکل ساختاری است». با این وجود وزیر نیرو، عباس علی‌آبادی نیز در ۱۵ اردیبهشت هشدار داده: «اگر مردم همکاری نکنند، ناچار به خاموشی برنامه‌ریزی‌شده خواهیم بود. گرمای ۷ درجه‌ای دو سال اخیر و خشکسالی، نیروگاه‌های برق‌آبی را فلج کرده‌اند». در واقع اقدامات عملی دولت محدود به پویش‌هایی مانند «درجه کولر را روی ۲۵ بگذارید» و تدوین ۳۶ بسته مدیریت مصرف برق شده است.

انرژی هسته‌ای؛ بودجه‌های میلیاردی، برق صفر

در دو دهه گذشته، جمهوری اسلامی ایران میلیاردها دلار صرف توسعه صنعت هسته‌ای کرده است، اما خروجی آن در سبد برق کشور ناچیز بوده است. تنها نیروگاه فعال هسته‌ای ایران، نیروگاه بوشهر است که کمتر از ۲ درصد برق کشور را تأمین می‌کند و سایر پروژه‌ها مانند رآکتورهای آب سنگین اراک هنوز به تولید پایدار نرسیده است.

این در حالی است که ایران با برخورداری از بیش از ۳۰۰ روز آفتابی در سال و مناطق بادخیز در نواحی کوهستانی و جنوبی، ظرفیت عظیمی برای بهره‌گیری از انرژی‌های تجدیدپذیر دارد.

با وجود این، طبق گزارش رسمی، سهم انرژی‌های تجدیدپذیر (خورشیدی و بادی) در تولید برق کشور هنوز زیر یک درصد است.این در شرایطی است که طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی‌های تجدیدپذیر (IRENA)، در سال ۲۰۲۴ بیش از ۹۲ درصد ظرفیت نیروگاه‌های جدید جهان از نوع تجدیدپذیر بوده و نیروگاه‌های هسته‌ای تنها ۵ درصد از ظرفیت جدید را به خود اختصاص داده‌اند.

با توجه به هزینه‌های مشابه تولید برق از انرژی هسته‌ای و تجدیدپذیر، تمرکز بر توسعه منابع پاک می‌توانست برای ایران، راهبردی کم‌هزینه‌تر، سریع‌تر و کم‌ریسک‌تر باشد.

تاریکی‌های امروز، نتیجه سیاست دیروز

به باور بسیاری از تحلیل‌گران حوزه سیاست‌گذاری انرژی، بحران برق امروز تنها یک چالش فنی یا مهندسی نیست؛ بلکه بازتاب سیاست‌گذاری‌های نادرست و غیراستراتژیک طی سال‌های گذشته است.

تنها راه برون‌رفت هم بازتعریف کامل سیاست انرژی است؛ با تمرکز بر برق پایدار، اصلاح یارانه‌ها، جذب سرمایه‌گذاری و کنار گذاشتن رویکردهای پرهزینه و ناکارآمد گذشته.