تحریم‌های آمریکا علیه سودان: پوشش حقوقی یا راهبرد مهار محور تهران-مسکو

پنج‌شنبه، اول خرداد (۲۲ مه ۲۰۲۵)، ایالات متحده آمریکا اعلام کرد که در واکنش به استفاده دولت سودان از سلاح‌های شیمیایی در جریان درگیری‌های داخلی سال گذشته، مجموعه‌ای از تحریم‌های تازه را علیه این کشور اعمال خواهد کرد.

مطابق بیانیه رسمی وزارت خارجه آمریکا، این تحریم‌ها شامل محدودیت در صادرات برخی اقلام و قطع دسترسی دولت سودان به خطوط اعتباری دولتی آمریکاست؛ اقدامی که نشان‌دهنده عبور از فاز هشدار به فاز تنبیه است.

تامی بروس، سخنگوی وزارت خارجه، در بیانیه‌ای اعلام کرد که ایالات متحده خواستار توقف فوری استفاده از این نوع سلاح‌هاست و از خارطوم انتظار دارد که به تعهدات خود ذیل کنوانسیون منع تسلیحات شیمیایی پایبند بماند. این تحریم‌ها، پس از اطلاع‌رسانی به کنگره، از تاریخ ششم ژوئن اجرایی خواهند شد. همچنین، آمریکا قصد دارد افرادی را که در طراحی، تولید یا به‌کارگیری این تسلیحات نقش داشته‌اند، پاسخگو کند. دولت سودان در بیانیه‌ای اتهامات آمریکا را رد کرده و آن‌ها را «نادرست» خوانده است.

گرچه عنوان رسمی تحریم‌ها به نقض معاهدات مربوط به تسلیحات شیمیایی مربوط می‌شود، این تصمیم به‌خوبی با الگوی سیاست مهار نفوذ رقبای منطقه‌ای مانند ایران و روسیه مطابقت دارد. گسترش حضور این دو کشور در بنادر استراتژیک سودان می‌تواند توازن ژئوپلیتیکی منطقه را به‌ضرر منافع غرب تغییر دهد؛ توازنی که برای واشنگتن نه‌تنها در سطح منطقه‌ای، بلکه در سطح رقابت‌های بین‌المللی نیز اهمیت راهبردی دارد.

در این میان، بحران سودان در سال‌های اخیر به یکی از پیچیده‌ترین درگیری‌های مسلحانه آفریقا تبدیل شده است. از اواسط ۲۰۲۳، جنگی خونین میان ارتش سودان به رهبری ژنرال عبدالفتاح البرهان و نیروهای واکنش سریع تحت فرماندهی محمد حمدان دقلو (حمیدتی) در جریان است که هزاران کشته و میلیون‌ها آواره برجای گذاشته است. در خلال این درگیری‌ها، گزارش‌های متعددی درباره استفاده از تسلیحات ممنوعه منتشر شده و نگرانی‌ها در محافل حقوق بشری به اوج رسیده، هرچند دولت سودان همواره این اتهام‌ها را رد کرده است. با این حال، به‌نظر می‌رسد آمریکا با استناد به اطلاعات امنیتی و تحلیل‌های فنی، تصمیم به اعمال فشار سیاسی و اقتصادی گرفته است.

در همین بازه زمانی، روابط سودان و ایران نیز به شکلی کم‌سابقه گسترش یافته است. پس از چند سال وقفه، تهران و خارطوم در سال ۲۰۲۳ روابط دیپلماتیک را از سر گرفتند و این بازگشایی به‌سرعت وارد فاز امنیتی و نظامی شد. طبق گزارش‌ها، ایران اقدام به ارسال پهپادهایی از نوع مهاجر-۶ و ابابیل، تجهیزات جنگی و همچنین برگزاری دوره‌های آموزشی برای ارتش سودان کرده است.

تصاویر ماهواره‌ای نیز استقرار تجهیزات نظامی ایران در پایگاه وادی سیدنا را تأیید می‌کنند. بر اساس شواهد و تحلیل تصاویر ماهواره‌ای، تهران در قالب توافقات نظامی اخیر، سامانه‌هایی مانند باور ۳۷۳ و پهپادهای شاهد را به سودان تحویل داده است. این سطح از همکاری نظامی، دسترسی ایران به بندر «پورت سودان» را ممکن ساخته؛ نقطه‌ای که از آن می‌توان ارتباط عملیاتی با بازیگرانی مانند حوثی‌های یمن و حزب‌الله لبنان برقرار کرد.

همزمان، حدود بیست روز پیش، در حمله‌ای با پهپادهای انتحاری، چندین نقطه کلیدی شهر «پورت سودان» از جمله فرودگاه و تأسیسات نفتی هدف قرار گرفتند. اگرچه این حمله تلفات جانی نداشت، اما خسارات مالی آن قابل توجه بود. حمله یادشده – که منابع محلی آن را به نیروهای واکنش سریع نسبت داده‌اند – نشانه‌ای جدی از نفوذ آشوب به مناطقی است که پیش‌تر امن تلقی می‌شدند.

با توجه به سیاست چند دهه گذشته ایران در بهره‌گیری از خلأ قدرت، تلاش برای تثبیت پایگاه در سودان نیز در همین راستا ارزیابی می‌شود. پیشنهاد ایجاد یک پایگاه دریایی در بندر پورت سودان نیز در همین چارچوب قابل بررسی است. طبق گزارش‌ها، ایران در ازای پهپادهای انتحاری و یک کشتی جنگی مجهز به بالگرد، خواستار اجازه ساخت چنین پایگاهی شده بود. اگرچه این پیشنهاد بنا بر ملاحظات دیپلماتیک سودان رد شد، اما بعید است تهران از پیگیری حضور پایدار در منطقه دست بکشد. هدف نهایی از چنین حضوری، دسترسی به بستر اطلاعاتی و نظامی در یکی از حیاتی‌ترین مناطق ژئوپلیتیکی جهان است.

دریای سرخ، به‌مثابه شاه‌راهی حیاتی در تجارت جهانی، اکنون به میدان رقابت ابرقدرت‌ها بدل شده است. این آبراه که سه قاره آسیا، آفریقا و اروپا را به‌هم پیوند می‌دهد، میزبان نزدیک به ۱۲ درصد تجارت جهانی است و نقشی حیاتی در تأمین انرژی و زنجیره‌های عرضه جهانی ایفا می‌کند. هرگونه تغییر در توازن قدرت در این منطقه می‌تواند مستقیماً بر امنیت دریانوردی، قیمت انرژی و ثبات اقتصادی جهانی اثرگذار باشد. طبیعی است که ایالات متحده و متحدانش مایل نباشند بنادر سودانی به پایگاهی برای نفوذ رقبایی چون ایران و روسیه بدل شوند.

تلاش روسیه برای تثبیت موقعیت در پورت سودان بخشی از راهبرد دیرپای مسکو برای دسترسی به آب‌های گرم است – راهبردی که از لیبی تا آفریقای مرکزی پیگیری می‌شود.

ولادیمیر پوتین از فرصت خلأ قدرت در کشورهای بحران‌زده‌ای مانند لیبی و جمهوری آفریقای مرکزی برای تحکیم نفوذ روسیه بهره برده و اکنون نگاهش به سودان معطوف شده است. دسترسی به بندری در دریای سرخ می‌تواند برای روسیه امکان اتصال مستقیم به اقیانوس هند و تنگه استراتژیک باب‌المندب را فراهم کند؛ مزیتی که در رقابت ژئوپلیتیکی جهانی ارزش بالایی دارد.

در این چارچوب، می‌توان تحریم‌های واشنگتن علیه خارطوم را نه صرفاً واکنشی به نقض معاهدات تسلیحاتی، بلکه تلاشی برای پیشگیری از تغییر توازن قدرت در یکی از حیاتی‌ترین گلوگاه‌های دریایی جهان دانست. این تحریم‌ها پیامی صریح به تهران و مسکو نیز هستند: آمریکا آماده است برای دفاع از جایگاه راهبردی خود در منطقه، به ابزارهای سیاسی و اقتصادی متوسل شود.

سودان به صحنه تلاقی قدرت‌های جهانی بدل شده؛ پرسش اساسی اینجاست: در این رقابت چند‌لایه بر سر نفوذ دریایی و اطلاعاتی، چه کسی دست بالا را خواهد داشت؟