پهبادهای طراحی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و تولید کرملین؛ معادلات امنیتی را تغییر می دهند

در سال‌های اخیر، جمهوری اسلامی ایران با تمرکز بر توسعه و تولید پهپادهای یک‌بارمصرف، به‌ویژه مدل‌های شاهد-۱۳۶ و شاهد-۱۳۱، جایگاه خود را به‌عنوان یک بازیگر تأثیرگذار در بازار جهانی تسلیحات تثبیت کرده است. این راهبرد، بخشی از تلاش‌های تهران برای کاهش وابستگی نظامی و مقابله با فشارهای خارجی محسوب می‌شود؛ تلاشی که نه‌تنها بُعد دفاعی دارد، بلکه ابعاد دیپلماتیک و ژئوپلیتیکی آن نیز قابل‌توجه است.

همکاری فزاینده سپاه پاسداران با روسیه در زمینه انتقال فناوری پهپادی، یکی از نشانه‌های آشکار این استراتژی است. از سال ۲۰۲۲، این همکاری با صادرات پهپادهای شاهد به روسیه آغاز شد و به‌مرور ابعاد گسترده‌تری یافت؛ از جمله انتقال دانش فنی و راه‌اندازی خطوط تولید مشترک. برخی تحلیل‌ها این همکاری را در راستای تلاش تهران برای دستیابی به تسلیحات پیشرفته روسی، از جمله جنگنده‌های سوخو-۳۵ و سامانه‌های دفاع هوایی اس-۴۰۰، ارزیابی می‌کنند؛ اقدامی که می‌تواند توان نظامی جمهوری اسلامی را در شرایط تحریمی و همچنین خطر بالقوه حمله ایالات متحده و اسرائیل تقویت کند.

هم‌زمان، سپاه پاسداران برای بازتعریف جایگاه منطقه‌ای خود، مسیرهای جدیدی را پی گرفته است. تضعیف حضور تهران در سوریه پس از تحولات سیاسی و کاهش نفوذش در لبنان، جمهوری اسلامی را به سوی بازیابی نفوذ در جغرافیاهای جایگزین سوق داده است. در این میان، سودان به‌عنوان یکی از اهداف جدید مطرح شده است. گزارش‌های رسانه‌ای مانند المانیتور از توافق‌هایی میان تهران و ارتش سودان حکایت دارند که بر اساس آن، جمهوری اسلامی ایران در ازای دسترسی به بندر استراتژیک پورت سودان در دریای سرخ، پهپادهای شاهد و سامانه‌های پدافندی در اختیار ارتش این کشور قرار داده است. این همکاری، از منظر راهبردی به تهران کمک می‌کند که خطوط ارتباطی خود با متحدان منطقه‌ای چون حوثی‌های یمن و حزب‌الله لبنان را حفظ کند.

جنگ از راه دور: روسیه و پهپادهای بومی‌شده

روسیه با بهره‌گیری از فناوری انتقال‌یافته از سوی سپاه پاسداران و توسعه داخلی، به‌صورت فزاینده‌ای از پهپادهای شاهد در جنگ اوکراین استفاده کرده است. طبق گزارش مؤسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک (IISS)، منتشرشده در ۱۱ آوریل ۲۰۲۵، تعداد حملات پهپادی روسیه از ۲۳۰۰ در نوامبر ۲۰۲۴ به ۲۶۹۶ در ژانویه ۲۰۲۵ افزایش یافته است. این جهش ناشی از افزایش ظرفیت تولید در تأسیسات آلابوگا و ایژفسک بوده است؛ جایی که خطوط تولید گسترش یافته و به سامانه‌های محافظتی ضدپهپاد مجهز شده‌اند.

در ایژفسک، شرکت IEMZ Kupol با استفاده از موتورهای چینی، نسخه‌ای از شاهد-۱۳۶ با نام Geran-2 را تولید می‌کند. علاوه بر این مدل، روسیه در حال توسعه پهپادهای انتحاری دیگری است که فناوری آنها از سوی جمهوری اسلامی ایران یا منابع دیگر نظیر اسرائیل الهام گرفته شده است. این پهپادها از سامانه‌های فیبر نوری برای هدایت استفاده می‌کنند، که باعث کاهش آسیب‌پذیری در برابر جنگ الکترونیکی شده و بر پدافند هوایی اوکراین فشار مضاعف وارد کرده است.

در پاسخ، اوکراین با به‌کارگیری شبکه‌های صوتی هشدار سریع، سامانه‌های جمینگ و تیم‌های سیار ضدپهپاد، تلاش کرده است تا حملات را مهار کند؛ اما کمبود تسلیحات پیشرفته و ضعف زیرساختی، توان این کشور را در مقابله با پهپادهای فیبر نوری محدود کرده است. روسیه همچنین پهپادهای فریب‌دهنده‌ای نظیر Gerbera و Parodiya را به‌کار گرفته است که سامانه‌های پدافندی را سردرگم می‌کنند. البته، وابستگی به قطعات چینی کیفیت پایین، همچنان یکی از نقاط ضعف این روند تولیدی باقی مانده است.

نبرد در میدان تولید: پایان بازی یا آغاز یک مسیر تازه؟

با وجود موفقیت‌های نسبی، محدودیت‌های فناورانه و فشار تحریم‌های بین‌المللی همچنان چالشی جدی برای دو متحد باقی مانده است. گزارش‌های مؤسسه RUSI نشان می‌دهند که کمبود مهماتی مانند گلوله‌های ۱۵۲ میلی‌متری ممکن است تا پایان ۲۰۲۵ شدت حملات روسیه را محدود کند. در این میان، همکاری با کشورهایی چون جمهوری اسلامی ایران و کره شمالی، بخشی از نیازهای تسلیحاتی را از مسیرهای غیررسمی جبران کرده است.

ظهور پهپادهای ارزان‌قیمت اما مؤثر، نه‌تنها صحنه جنگ در اوکراین، بلکه موازنه قدرت در خاورمیانه و حتی صحنه بین‌المللی را نیز دگرگون کرده است. راهبرد سپاه پاسداران، که ترکیبی از تولید نظامی، انتقال فناوری و استفاده از ظرفیت‌های منطقه‌ای مانند سودان است، به تهران این امکان را داده که حتی در شرایط انزوای بین‌المللی، جایگاه خود را به‌عنوان یک بازیگر غیرقابل‌چشم‌پوشی حفظ کند.

در نهایت، اگر جمهوری اسلامی و متحدانش بتوانند از چالش‌های صنعتی و ژئوپلیتیکی عبور کنند، ممکن است پهپادهایی مانند شاهد به ابزارهایی تعیین‌کننده در جنگ‌های آینده تبدیل شوند—ابزاری که معادلات امنیتی جهانی را بازنویسی خواهند کرد