احتیاط و ترس از سرکوب: واکنش احزاب کُرد نسبت به درگیریهای ایران و اسرائیل
- Arena Website
- Jul 6
- 7 min read
نویسنده: ولادیمیر فان ویلگنبورگ
ترجمە: آرنانیوز
احزاب کُرد مخالف جمهوری اسلامی ایران همچنان بر تعهد خود مبنی بر تغییر رژیم پایبند هستند، اما مجموعه‌ای از عوامل داخلی و خارجی باعث شده است که آن‌ها در مواجهه با بحران اخیر با احتیاط بیشتری عمل کنند.
در پی حملات اسرائیل به ایران و فراخوان برای تغییر حکومت، بسیاری از احزاب کُرد بیانیه‌هایی را صادر کردند کە اگرچە حاکی از محکومیت جمهوری اسلامی ایران بود اما الزماً با اهداف جنگ همسو نبودند.
این گروه‌ها که از زمان انقلاب ۱۳۵۷ و متعاقب صدور حکم جهاد روح اللە خمینی علیە کردها با جمهوری اسلامی در تقابل بوده‌اند در بیانیه‌های اخیر نیز همچنان بر مواضع قدیمی خود تأکید داشتەاند. با این حال، واکنش آن‌ها به فراخوان اسرائیل برای تغییر فوری رژیم در ایران، همراه با احتیاط و تردید بود.
اکنون نیز با اعلام آتش بس، آن‌ها نگران احتمال سرکوب گسترده در کُردستان هستند؛ سناریویی که در گذشته نیز بارها تکرار شده و کُردها را به‌عنوان سپر بلا یا بهانه‌ای برای سرکوب مورد استفاده قرار داده است.
روند شکل‌گیری احزاب کُرد در ایران
چندین حزب کُرد از دهه ۱۹۸۰ به بعد، در پی شکست در برابر جمهوری اسلامی پس از انقلاب ۱۳۵۷، به ناچار از ایران خارج و فعالیت خود را در تبعید و در اقلیم کردستان عراق ادامه داده‌اند.
اگرچه این گروه‌ها در کلیت اهداف خود برای ارتقای جایگاه کُردها در ایران اشتراک دارند، اما از نظر ایدئولوژیک و ساختاری تفاوت‌های چشمگیری میان آن‌ها وجود دارد، این تفاوت‌ها در نحوه واکنششان به درگیری اخیر نیز نمایان شده است.
محبوبیت این احزاب در داخل ایران به‌سادگی قابل سنجش نیست، اما توانایی آن‌ها در بسیج مردم، برای نمونه، سازمان‌دهی اعتصاب‌های سراسری کسبه در جریان خیزش ژینا امینی در سال ۲۰۲۲، نشان می‌دهد که از پشتوانه اجتماعی قابل توجهی در میان جامعه کُرد در ایران برخوردارند.
در میان احزاب کُرد مخالف جمهوری اسلامی ایران، دو حزب باسابقه یعنی حزب دموکرات کُردستان ایران (PDKI) و کومله حضور دارند. این دو حزب به ترتیب در سال‌های ۱۹۴۵ و ۱۹۶۹ بنیان‌گذاری شده‌اند.
حزب دموکرات کُردستان ایران عمدتاً در نواحی مکریان، از جمله شهرهای مهاباد، بوکان، سردشت و اشنویه، دارای پایگاه اجتماعی و سیاسی مستحکم است. این حزب خواستار استقرار یک نظام فدرال و دموکراتیک در ایران و تحقق حقوق ملی و سیاسی کُردها در چارچوب ایران است.
در مقابل، حزب کومله که توسط جمعی از دانشجویان و روشنفکران کُرد در تهران شکل گرفت، بر اصول سکیولاریسم و خودگردانی کُردها در چارچوب ایران تأکید و عمدتاً در مناطقی مانند سنندج و مریوان فعالیت داشته است.
کومله پس از خروج از ایران به شاخه‌های مختلفی تقسیم شده است، از جمله حزب کمونیست ایران به رهبری ابراهیم علیزاده، کومله کردستان ایران به رهبری عبدالله مهتدی و کومله زحمتکشان کُردستان به رهبری رضا کعبی؛ هر سه شاخه هم‌اکنون در شهر سلیمانیه کُردستان عراق مستقر هستند.
از میان احزاب تازه‌تأسیس، پژاک (PJAK) در سال ۲۰۰۴ شکل گرفتە و ملهم ایدئولوژی «کنفدرالیسم دموکراتیک» حزب کارگران کردستان بودە است.
پژاک عمدتاً در استان‌های کرمانشاه و ایلام و همچنین در مناطق کرمانجی‌زبان اطراف ارومیه فعالیت داشته است. با وجود اعلام انحلال حزب کارگران کردستان، پژاک اعلام کرده است که سلاحهای خود را بر زمین نخواهد گذاشت.
یکی دیگر از احزاب فعال، «اتحاد انقلابیون کردستان» است که در سال ۱۹۹۱ تأسیس شد و در سال ۲۰۰۶ نام خود را به «حزب آزادی کردستان» (PAK) تغییر داد. این حزب به رهبری حسین یزدان‌پناه فعالیت می‌کند و گرایش ناسیونالیستی پررنگ‌تری نسبت به سایر احزاب دارد. PAK خواهان رهایی کُردستان از «استعمار» و تأسیس یک کشور ملی کُردی است.
برخلاف اغلب احزاب کُرد کُردستان ایران که عمدتاً در مناطق تحت نفوذ اتحادیه میهنی کردستان (PUK) یا به‌صورت مشترک در مناطق وابسته به PUK و حزب دموکرات کردستان عراق (KDP) فعالیت دارند، «پاک» در استان اربیل مستقر است و روابط نزدیکی با حزب دموکرات کردستان عراق دارد.
در کنار احزاب اصلی، گروه‌های کوچکتری نیز فعالیت دارند، از جمله برخی با گرایش‌های اسلامی و نیز سازمان «مبارزه برای کردستان ایران» به رهبری بابا شیخ حسینی که خواهان خودمختاری کُردها در چارچوب یک نظام دموکراتیک و پارلمانی است و پیوندهایی نیز با سازمان مجاهدین خلق دارد.
فراخوانی محتاطانه برای تغییر رژیم
هر یک از این احزاب در مجموع خواهان تغییر رژیم در ایران هستند، اما در واکنش به حملات اسرائیل، مواضعی متفاوت و گاه متضاد اتخاذ کردند.
در ۱۳ ژوئن، حزب پاک از حمله اسرائیل استقبال کرد و خواهان قیام سراسری علیه جمهوری اسلامی شد. در مقابل، حزب دموکرات و کومله با احتیاط بیشتری واکنش نشان دادند.
حزب دموکرات کُردستان در بیانیه‌ای، ریشه اصلی جنگ را سیاست‌های جمهوری اسلامی قلمداد و خواستار پایان دادن به این «رژیم» شد. عبدالله مهتدی، رهبر فعال‌ترین شاخه کومله نیز جمهوری اسلامی ایران را مسئول اصلی بحران اخیر معرفی کرد.
در مقابل، پژاک با جنگ مخالفت کرد و ضمن انتقاد از هر دو طرف، اسرائیل و جمهوری اسلامی، خواستار شکل‌گیری نوعی خودمدیریتی مشابه مدل اداره خودگردان در سوریه شد.
شَمال بشیری، عضو پیشین پژاک، در مصاحبه‌ای موضع این گروه را چنین تبیین کرد: پژاک تلاش دارد از یک سو میدان را به رقبایی مانند حزب دموکرات واگذار نکند، و از سوی دیگر، با پرهیز از اقدامات شتاب‌زده، شانس رسیدن به توافقی سیاسی مشابه آنچه حزب PYD با دولت اسد حاصل کرد را از بین نبرد.
پژاک همچنین تلاش می‌کند خود را به‌عنوان «راه سوم» در میان دو جبهه اصلی یعنی حامیان جنگ و حامیان حکومت ایران مطرح کند.
بیشتر احزاب کُرد همچنین بر این باورند که هر قیام موفقی باید از شهرهای بزرگ ایران، به‌ویژه تهران، آغاز شود نه از کردستان؛ چرا که کردستان همواره در معرض سرکوب شدیدتری قرار دارد.
در همین راستا، عبدالله مهتدی در جریان درگیری‌ها گفته بود: «حتی پیش از حمله اسرائیل، زمینه‌های قیام وجود داشت، اما در کُردستان کسی فراخوان نداد. مردم محتاط‌اند و از انتقام خشن رژیم هراس دارند.» سخنگوی حزب پاک نیز اظهار داشت: «مردم ما در انقلاب ژینا قیام کردند، اما هیچ‌کس از ما حمایت نکرد.»
او همچنین تأکید کرد که صرفاً داشتن رابطه با گروه‌های اتنیکی دیگر مانند بلوچ‌ها و اعراب اهوازی کافی نبودە و برای شکل‌گیری یک حرکت ملی فراگیر، حمایت اکثریت جمعیت ایران به‌ویژه فارس‌زبان‌ها ضروری است.
موانع خارجی و محدودیت در اقلیم کردستان
احزاب کُرد به‌دلیل استقرار در اقلیم کردستان عراق، با محدودیت‌های زیادی روبه‌رو هستند. مقامات اقلیم کُردستان هیچگاە تمایلی به دخالت در درگیری میان ایران و اسرائیل، به‌ویژه پس از حمله موشکی ایران در ژانویه ۲۰۲۴ که منجر به کشته شدن «پیشرو دیزەیی»، تاجر شناخته‌شده کُرد شد، نداشتەاند.
جمهوری اسلامی از سال ۲۰۱۸ تاکنون، بویژە بعد از جریان خیزش ژن، ژیان آزادی، احزاب کُردستان را با اقدامات مختلفی همچون ترور، حملات پهپادی و موشکی هدف قرار داده است.
در همین راستا، ریاست اقلیم کردستان حمله اسرائیل به ایران را محکوم کردە و با وزیر خارجه ایران تماس تلفنی برقرار نمود. همچنین احزاب حاکم اقلیم از اعلام آتش‌بس میان ایران و اسرائیل استقبال کردند.
در مارس ۲۰۲۳، دولت عراق توافق‌نامه‌ای امنیتی را با جمهوری اسلامی ایران امضا کرد که بر اساس آن، مقرر شد گروه‌های اپوزیسیون کُرد خلع سلاح شده و از مناطق مرزی دور نگه داشته شوند.
عبدالله مهتدی در این‌باره گفت: «توافق امنیتی همچنان به قوت خود باقی است. ما در سال‌های اخیر هیچ‌گونه عبوری از مرز نداشته‌ایم.»
در این میان تنها پژاک است که از سال ۲۰۱۱ تاکنون، آتش‌بس مستقل خود با جمهوری اسلامی ایران را حفظ کرده و در مناطقی خارج از نفوذ رسمی اقلیم، عمدتاً در مناطق تحت کنترل [مدیا] فعالیت دارد.
به‌گفته شمال بشیری:
سایر احزاب کُرد عمدتاً خلع سلاح شده‌اند و در اردوگاه‌های پناهجوی سلیمانیه مستقر هستند، اما پژاک تنها گروهی است که همچنان حضور نظامی فعال در داخل خاک ایران دارد.
تردید نسبت به نیت اسرائیل و نگاه به آینده
احزاب کُرد با دیده تردید به نیت اسرائیل در خصوص تغییر رژیم در ایران نگاه می‌کنند. سخنگوی حزب پاک در این‌باره می‌گوید: «ما هیچ‌گونه ارتباطی با اسرائیل یا ایالات متحده نداریم. نه جایگزینی مشخص برای این رژیم وجود دارد و نه چشم‌انداز روشنی برای آینده دیده می‌شود.»
حمایت ضمنی اسرائیل از رضا پهلوی و سکوت این کشور در برابر حقوق اقلیت‌های اتنیکی در ایران، در حالی که در سوریه به‌طور علنی از این حقوق حمایت کرده است، بر بی‌اعتمادی احزاب کُرد افزوده است.
رضا پهلوی و جریان سلطنت‌طلب به دنبال احیای یک ساختار متمرکز در ایران هستند، که با خواست کُردها برای خودمختاری در تضاد است.
با این حال عبدالله مهتدی در سال ۲۰۲۳ در ائتلاف «آزادی و دموکراسی برای ایران» حضور داشت و رضا پهلوی نیز یکی از چهره‌های اصلی آن بود. این ائتلاف خیلی زود به دلیل اختلاف دیدگاه‌ها فروپاشید.
چشم‌انداز پس از آتش‌بس و احتمال نقش‌آفرینی در آینده
با پایان یافتن درگیری میان ایران و اسرائیل، نگرانی احزاب کُرد از آغاز موج جدیدی از سرکوب‌ها به‌طور چشمگیری افزایش یافته است.
تاکنون بیش از ۷۳۴ نفر در سراسر ایران بازداشت شده‌اند که بیش از ۳۰۰ نفر از آن‌ها از میان کُردها بوده‌اند. بسیاری از فعالان اعتراضات سال ۲۰۲۲ نیز بار دیگر بازداشت شده‌اند. عبدالله مهتدی در این‌باره هشدار داده است: «احتمال روی دادن یک حمام خون وجود دارد.»
سازمان حقوق بشری هەنگاو اعلام کرده است که بین روزهای ۱۶ تا ۲۵ ژوئن، شش زندانی سیاسی در ایران اعدام شده‌اند که از میان آن‌ها دو نفر کُرد و یک نفر نیز کُرد اهل اقلیم کردستان عراق بوده‌اند.
سخنگوی پاک می‌گوید: «ما امیدواریم که جامعه بین‌المللی در میانه این بحران، سرکوب و خشونت علیه کُردها و سایر اتنیک‌های خواهان آزادی را فراموش نکند.»
مهتدی نیز احتمال شکل‌گیری یک قیام جدید را منتفی نمی‌داند و می‌گوید: «مردم با فشارهای اقتصادی، ناامنی، سرکوب و کمبود خدمات ابتدایی مواجه‌اند. نارضایتی عمومی گسترده است و مشروعیت رژیم به‌شدت آسیب دیده... ایران سال‌هاست که در آستانه یک خیزش عمومی یا دست‌کم یک جنبش اعتراضی مستمر قرار دارد.»
آرش صالح، نماینده حزب دموکرات کردستان ایران در آمریکا، اظهار داشته است: «نیروهای پیشمرگه همواره جهت ایفای نقشی راهبردی و تثبیت‌کننده در صورت فروپاشی رژیم جمهوری اسلامی آمادگی داشته‌اند.»
گرچه در حال حاضر نشانه‌ای از فروپاشی قریب‌الوقوع جکومت در ایران دیده نمی‌شود، اما در صورت شکل‌گیری چنین وضعیتی، احزاب کُرد ممکن است در تحولات نقش‌آفرین شوند، با این‌حال، هرگونه اقدام مستقل و بدون پشتوانه گسترده داخلی، می‌تواند برای کُردها در ایران پرهزینه و مخاطره‌آمیز باشد.
برخی احزاب، از جمله حزب پاک، سابقه مشارکت در نبرد با داعش و دفاع از اربیل در سال ۲۰۱۷ را دارند و در همین چارچوب با ائتلاف تحت رهبری آمریکا همکاری کرده و آموزش نظامی دیده‌اند. یکی از اعضای این احزاب، که نخواست نامش فاش شود، گفته است: «کُردها می‌توانند به محور نابودی نظامی‌گری، تروریسم دولتی و بنیادگرایی تبدیل شوند و در مسیر دموکراتیزه‌کردن منطقه نقش‌آفرینی کنند.»
این یادداشت دوم ژولای بە زبان انگلیسی در: Caution and Fear of a Crackdown: Iranian Kurdish Opposition Responses to the Israel-Iran Conflict | The Washington Institute منتشر شدە است. بازتاب آن بە زبان فارسی، در آرنا نیوز، الزاما بە معنای پذیرش دیدگاههای نویسندە نمی باشد.
