اردوغان و اشاره به تورس‌های سفید: خطای گذشته یا زخم باز کُردها؟

امید برین

تورس‌های سفید، خودروهای بی‌نشان دهه ۱۹۹۰ ترکیه، ابزار نیروهای امنیتی برای ربودن، شکنجه و قتل هدفمند کُردها بودند. اردوغان در اشاره‌ای که نشانه‌ای از پذیرش جنایات گذشته به نظر می‌رسد، از تورس‌های سفید نام برد. اما داستان «تاکسی‌های مرگ» چیست؟

رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، روز شنبه ۱۲ ژوئیه ۲۰۲۵ (۲۱ تیر ۱۴۰۴)، در نشستی از حزب عدالت و توسعه در آنکارا، در اشاره‌ای کم‌سابقه به گذشته تاریک کشورش، از خودروهای تورس سفید سخن گفت.

او این خودروها را که در دهه ۱۹۹۰ به نماد وحشت و سرکوب دولتی علیه کردها تبدیل شده بودند، به‌عنوان بخشی از سیاست‌های اشتباه گذشته معرفی کرد که به‌جای حل مسئله کُردها، به تشدید درگیری‌ها منجر شد.

سخنان اردوغان، هرچند در ظاهر نشانه‌ای از پذیرش خطاهای گذشته بود، برای بسیاری از کُردها و فعالان حقوق بشر، یادآور زخم‌های عمیقی است که همچنان در انتظار عدالت‌اند. شاید این سخنان شروعی برای پذیرش جنایات، نسل‌کشی‌ها و ترورهای دولتی باشد.

این اظهارات که در واکنش به مراسم نمادین امحای سلاح‌های حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) بیان شد، بار دیگر توجه‌ها را به یکی از تاریک‌ترین فصل‌های تاریخ معاصر ترکیه جلب کرد: داستان خودروهای تورس سفید و «جنگ کثیف» علیه کُردها.

تورس سفید: تاکسی مرگ در کُردستان ترکیه

خودروهای تورس سفید، اغلب مدل رنو ۱۲ تورس – ساخت ترکیه – بدون پلاک، در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ به ابزار ترور دولتی در کردستان ترکیه تبدیل شدند.

این خودروها که توسط نیروهای امنیتی و واحد مخفی ژیتم (واحد اطلاعات ژاندارمری و مبارزه با تروریسم) استفاده می‌شدند، صدها فعال سیاسی، روزنامه‌نگار، نویسنده و شهروند کُرد را ربودند، شکنجه کردند یا به قتل رساندند.

قربانیان، که اغلب هیچ اتهام قانونی علیه‌شان مطرح نشده بود، به گورهای دسته‌جمعی یا رودخانه‌ها سپرده شدند و پرونده‌هایشان به‌عنوان «قتل‌های فاعل مجهول» (faili meçhul) در بایگانی‌های قضایی خاک می‌خورد.

تورس سفید، که کُردها آن را «تاکسی مرگ» یا «شبح مرگ» می‌نامیدند، نه‌تنها ابزاری برای سرکوب بود، بلکه به نمادی از معافیت از مجازات و انکار هویت کُردی در ترکیه تبدیل شد.

ریشه‌های یک تراژدی: کودتا و سرکوب سیستماتیک

داستان تورس سفید به کودتای نظامی ۱۹۸۰ در ترکیه بازمی‌گردد، زمانی که دولت این کشور سیاست‌های سختگیرانه‌ای علیه کردها به اجرا گذاشت.

زبان، فرهنگ و هویت کُردی ممنوع شد و کُردها به‌عنوان «ترک‌های کوهستانی» تحقیر شدند.

این سیاست‌های انکار، همراه با سرکوب نظامی، زمینه‌ساز ظهور مبارزه مسلحانه حزب کارگران کردستان در سال ۱۹۸۴ شد.

در دهه ۱۹۹۰، درگیری‌ها به اوج رسید. دولت ترکیه حالت فوق‌العاده در کُردستان اعلام کرد و عملیات گسترده‌ای علیه کُردها به راه انداخت.

طبق گزارش‌های سازمان عفو بین‌الملل و دیده‌بان حقوق بشر، این عملیات‌ها با جنایات جنگی همراه بود: حدود ۴ هزار روستا تخریب یا نابود شدند، صدها هزار شهروند کرد آواره شدند، هزاران نفر ناپدید شدند و کردستان به پادگانی بزرگ و دائمی تبدیل شد.

واحد مخفی ژیتم، که وجودش تا سال‌ها توسط دولت انکار می‌شد، در مرکز این خشونت‌ها قرار داشت.

گزارش دیده‌بان حقوق بشر در سال ۲۰۱۲ با عنوان «زمان عدالت» به‌صراحت تورس‌های سفید را نماد ناپدیدسازی اجباری بیش از ۴۵۰ نفر و قتل بیش از ۳,۵۰۰ نفر بین سال‌های ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۵ معرفی می‌کند.

این گزارش، که به کشف گورهای دسته‌جمعی و شهادت بازماندگان استناد دارد، نشان می‌دهد که ژیتم از این خودروها برای ربودن افراد از خانه‌ها یا خیابان‌ها استفاده می‌کرد.

قربانیان، مانند رمضان الچی که در سال ۱۹۹۴ در شهر جزیره ربوده شد، اغلب شکنجه می‌شدند و اجسادشان در مکان‌های دورافتاده رها می‌شد. نورالدین الچی، برادر رمضان، این خودروها را «تاکسی‌های مرگ» توصیف می‌کند و می‌گوید:

وقتی تورس سفید می‌دیدیم، قلبمان از ترس می‌لرزید. این ترس چنان در روان کردها نفوذ کرده بود که دیدن یک تورس سفید کافی بود تا خیابان‌ها خالی شوند، کودکان از بازی دست بکشند و خانواده‌ها در خانه‌هایشان پنهان شوند.

قتل ساواش بولدان: زخمی که هنوز باز است

یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های خشونت تورس سفید، قتل ساواش بولدان، تاجر کُرد، به همراه عدنان ییلدیریم و حکمت شیمشک در ژوئن ۱۹۹۴ است.

بولدان، همسر پروین بولدان، نایب‌رئیس کنونی مجلس ترکیه و عضو هیئت امرالی از دم‌پارتی، بود. او پس از سخنرانی جنجالی نخست‌وزیر وقت، تانسو چیلر، که تاجران کُرد را به حمایت از حزب کارگران کُردستان متهم کرد، هدف قرار گرفت.

طبق گزارش مرکز حقیقت، عدالت و حافظه، ساواش و دو دوستش در ۳ ژوئن ۱۹۹۴ از هتلی در استانبول توسط افرادی با تورس سفید ربوده شدند. روز بعد، اجساد شکنجه‌شده آن‌ها در نزدیکی بولو پیدا شد، با آثار ضرب‌وشتم و تیر خلاص به سر.

این جنایت به نقطه عطفی در زندگی پروین بولدان تبدیل شد. او که در همان روز قتل همسرش، دخترش زلال را به دنیا آورد، از یک خانه‌دار به فعال حقوق بشر و سیاستمدار برجسته‌ای تبدیل شد که امروز صدای عدالت‌خواهی کُردها است.

پروین به گروه مادران شنبه پیوست، که از سال ۱۹۹۵ برای یافتن حقیقت درباره ناپدیدشدگان مبارزه می‌کنند، و داستانش به نمادی از مقاومت در برابر سرکوب دولتی تبدیل شد.

داوداوغلو و تهدید بازگشت تورس سفید

در سال ۲۰۱۵، احمد داوداوغلو، نخست‌وزیر وقت و از رهبران پیشین حزب عدالت و توسعه، در سخنرانی انتخاباتی در شهر وان، اظهاراتی کرد که زخم‌های دهه ۱۹۹۰ را باز کرد؛ او هشدار داد که اگر حزب عدالت و توسعه در انتخابات شکست بخورد، «تورس‌های سفید بازمی‌گردند.»

این سخنان، که به‌عنوان تهدیدی علیه کُردها تفسیر شد، واکنش‌های شدیدی از سوی حزب دموکراتیک خلق‌ها (خلف دم‌پارتی)، مادران صلح و سازمان‌های حقوق بشری مانند عفو بین‌الملل به دنبال داشت.

صلاح‌الدین دمیرتاش، رئیس‌مشترک وقت حزب دموکراتیک خلق‌ها، این اظهارات را «دفاع ضمنی از جنایات دهه ۱۹۹۰» خواند و گفت: «کردها دیگر از تورس سفید نمی‌ترسند.»

این تهدید، که در بحبوحه شکست مذاکرات صلح با حزب کارگران کُردستان و افزایش سرکوب فعالان کُرد بیان شد، نشان‌دهنده زنده ماندن تورس سفید به‌عنوان ابزاری برای ارعاب سیاسی بود.

گزارش مرکز استکهلم برای آزادی بیان تأیید کرد که این سخنان نه‌تنها خشم کردها را برانگیخت، بلکه یادآور معافیت از مجازات عاملان جنایات دهه ۱۹۹۰ بود، که هیچ‌گاه به‌طور کامل مورد تحقیق قرار نگرفتند.

کشف گور دستەجمعی و زخم‌های که التیام نیافتەاند

در سال ۲۰۲۲، کاوش‌ها در پایگاه‌های سابق ژیتم در دیاربکر (آمد) بقایای انسانی را آشکار کرد که به گورهای دسته‌جمعی قربانیان دهه ۱۹۹۰ نسبت داده شدند.

این اسکلت‌ها، که برخی نشانه‌های شکنجه و اعدام را نشان می‌دادند، خشم عمومی را برانگیخت و درخواست‌هایی برای تحقیقات مستقل ایجاد کرد.

حتی برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که قربانیان زنده در اسید حل شدند یا در کوره‌های پایگاه سوزانده شدند – جنایاتی که وحشی‌گری ژیتم را نشان می‌داد.

بااین‌حال، موانع قضایی، از جمله محدودیت‌های زمانی برای پیگرد قانونی، مانع پیشرفت شدند.

در سال ۲۰۲۳، فروش پوسترهای محمود ییلدریم، عضو بدنام ژیتم، در کنار تصویر تورس سفید، بار دیگر نشان داد که این نماد همچنان در برخی محافل فاشیستی-ناسیونالیستی ترکیه ستایش می‌شود، در حالی که برای کردها یادآور ظلم است.

گزارش ائتلاف برای زنان در روزنامه‌نگاری در سال ۲۰۲۴ نیز نشان می‌دهد که برخی از روزنامه‌نگاران کُرد همچنان با تورس سفید تهدید به قتل می‌شوند.

سخنان اردوغان، هرچند گامی اولیه در پذیرش اشتباهات گذشته دولت ترکیه در قبال کُردها به نظر می‌رسد، برای بسیاری از قربانیان و خانواده‌هایشان همچنان ناکافی است.

تورس سفید، که در عمق هنر، ادبیات و حافظه جمعی کُردها به‌عنوان نماد «جنگ کثیف» دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ حک شده، یادآور هزاران قربانی ناپدیدشده، شکنجه‌شده و کشته‌شده‌ای است که عدالت برایشان همچنان در هاله‌ای از ابهام باقی مانده.

این نماد نه ‌تنها تجسم انکار سیستماتیک هویت کُردی و سرکوب خشن دولتی است، بلکه هشداری برای نسل‌های آینده به شمار می‌رود: تا زمانی که تحقیقات مستقل، محاکمه عاملان واقعی و عذرخواهی رسمی و صریح از سوی دولت ترکیه صورت نگیرد، زخم‌های گذشته التیام نخواهد یافت.