اقتصاد سایه؛ کاپتاگون سیاست سوریه را هنوز تحت تاثیر قرار می‌دهد

photo: Nikolay Doychinov/Reuters

تجارت کاپتاگون در سوریه تحت حکومت بشار اسد به یکی از مهم‌ترین منابع درآمدی رژیم تبدیل شده بود و نقشی کلیدی در بقای آن ایفا می‌کرد. اگرچه این تجارت اقتصاد سوریه را در دوران تحریم‌ها و جنگ داخلی سرپا نگه داشت، اما به یکی از عوامل اصلی نگرانی‌های منطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل شد. هرچند دولت جدید سوریه پس از سقوط اسد می‌گوید تلاش‌هایی برای کنترل این تجارت انجام می‌دهد، اما این مسئله همچنان بر روابط دیپلماتیک سوریه با همسایگانش تأثیر می‌گذارد.

کاپتاگون؛ ستون فقرات اقتصاد رژیم اسد

کاپتاگون، بە عنوا ماده ای محرک شبیه بە آمفتامین کە به‌طور گسترده در سوریه تولید و به‌عنوان "کوکائین فقرا" شناخته می‌شد در دورە حکومت بشار اسد بە صورت عمدە، بە عنوان منبعی اقتصادی از سوی رژیم بعث تولید و بە سایر کشورها صادر می‌شد. تخمین‌ها نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۱، رژیم اسد حداقل ۵.۷ میلیارد دلار از تجارت غیرقانونی کاپتاگون درآمد کسب کرده است و برخی منابع حتی این رقم را تا ۵۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ برآورد کرده‌اند؛ رقمی که چندین برابر صادرات قانونی کشور بود.

اهمیت مادی این تجارت به‌قدری بود که جوئل ریبرن، فرستاده ویژه پیشین آمریکا در امور سوریه، پیش از سقوط بشار اسد بیان کرد که اگر درآمدهای حاصل از این تجارت قطع شود، رژیم اسد احتمالاً دوام نخواهد آورد.

این تجارت عمدتاً تحت نظارت ماهر اسد، برادر بشار اسد و فرمانده لشکر چهارم ارتش سوریه، انجام می‌شد. این لشکر نقش کلیدی در تولید، بسته‌بندی و قاچاق کاپتاگون ایفا می‌کرد و از بندر لاذقیه به‌عنوان نقطه اصلی صادرات استفاده می‌نمود.

با این حال، در تحقیقات مشترک BBC News Arabic و شبکه OCCRP که در سال ۲۰۲۳ انجام گرفت (۳)، پرده از ارتباطات این تجارت با حزب‌الله لبنان برداشته شد. آنها دریافتند که پس از تصرف مقر یکی از شبه‌نظامیان وابسته به رژیم در سویدا، قرص‌های آماده پخش کاپتاگون، دستگاه‌های تولید قرص و تلفن همراهی یافت شد که پیام‌هایی از مذاکرات درباره انتقال تجهیزات تولید کاپتاگون بین سوریه و لبنان را در خود داشت.

بررسی‌ها نشان داد که فرد لبنانی شریک این عملیات، با حزب‌الله لبنان در ارتباط بوده است. حزب‌الله که به دلیل نقش خود در جنگ داخلی سوریه و حمایت از رژیم اسد همواره در مظان اتهام همکاری در قاچاق مواد مخدر قرار داشته، این اتهامات را رد می‌کند.

با این حال، یکی از سربازان ارتش سوریه در این تحقیقات اعتراف کرده که خرید مواد از اعضای حزب‌الله و هماهنگی حمل آن با لشکر چهارم ارتش، یک روال عادی در مناطق تحت کنترل دولت بوده است.

واکنش‌های بین‌المللی و منطقه‌ای

دولت بشار اسد نه‌تنها از قاچاق کاپتاگون سود اقتصادی هنگفتی به‌دست می‌آورد، بلکه از آن به‌عنوان ابزاری برای اعمال فشار بر کشورهای همسایه نیز استفاده می‌کرد. این سیاست، نگرانی‌های جدی در میان کشورهای منطقه برانگیخت. با این حال، شمال سوریه تأثیر کمتری از قاچاق این ماده گرفت و تمرکز اصلی تجارت آن بر مسیر جنوبی، به‌ویژه به سوی عربستان سعودی بود که از طریق خاک اردن دسترسی‌پذیر است.

عربستان به بزرگ‌ترین بازار مصرف کاپتاگون تبدیل شده بود و بارها محموله‌های عظیم قاچاق‌شده از سوریه را کشف و ضبط کرد.

در یکی از مهم‌ترین موارد، مقامات ایتالیایی در سال ۲۰۲۰ محموله‌ای به ارزش ۱.۲ میلیارد دلار را در بندر سالرنو توقیف کردند که مبدأ آن سوریه بود. همین وضعیت باعث شد عربستان سعودی و دیگر کشورهای حوزه خلیج فارس، رژیم اسد را تهدیدی برای امنیت ملی خود تلقی کنند. در واکنش، فشارهای دیپلماتیک و تحریم‌های اقتصادی علیه سوریه افزایش یافت.

 اتحادیه اروپا و ایالات متحده نیز تحریم‌هایی را علیه اعضای خانواده اسد و مقاماتی که با تجارت کاپتاگون در ارتباط بودند، اعمال کردند.

با وجود این فشارها، دولت سوریه تا مدتی توانست کشورهای همسایه را متقاعد کند که همکاری برای کنترل تولید این ماده، می‌تواند باب روابط دیپلماتیک را دوباره باز کند.

در نتیجه، در ماه مه ۲۰۲۲ از بازگشت سوریه به اتحادیه عرب استقبال شد و بشار اسد برای نخستین‌بار در بیش از یک دهه در نشست این نهاد منطقه‌ای شرکت کرد. با این حال، برخلاف تعهداتی که در سال ۲۰۲۳ به همتایان عرب خود داده بود، اسد عملاً به تجارت پر سود کاپتاگون به سوی خلیج فارس پایان نداد و تولید و قاچاق این ماده همچنان ادامه یافت.

سقوط اسد و افشای ابعاد تجارت کاپتاگون

با سقوط بشار اسد در دسامبر ۲۰۲۴، اطلاعات بیشتری درباره گستردگی تجارت کاپتاگون فاش شد. در حومه دمشق، کارخانه‌هایی کشف شد که به‌طور مخفیانه به تولید کاپتاگون مشغول بودند. در یکی از این کارخانه‌ها، قرص‌های کاپتاگون در داخل اسباب‌بازی‌ها و تجهیزات خانگی پنهان شده بودند. همچنین، در بندر لاذقیه، انبارهای بزرگی از کاپتاگون کشف شد که نشان‌دهنده نقش کلیدی این بندر در صادرات مواد مخدر بود. این کشفیات تأیید کرد که رژیم اسد به‌طور سیستماتیک در تولید و قاچاق کاپتاگون دخیل بوده و کنترل ۸۰ درصد کل تولید جهانی این ماده محرک را در دست داشته است.

تأثیر بر روابط دیپلماتیک پس از اسد

پس از سقوط رژیم اسد، دولت جدید سوریه به رهبری احمد الشرع به منظور تأمین خواسته‌های همسایگان خود و ترمیم رابطه با آنان، تلاش‌هایی را برای مبارزه با تجارت کاپتاگون آغاز کرد. این اقدامات شامل کشف و ضبط محموله‌های بزرگ کپتاگون و تعطیلی کارخانه‌های تولید آن بود. در نتیجه، تولید کاپتاگون در سوریه به‌طور چشمگیری کاهش یافت.

این اقدامات باعث بهبود روابط سوریه با کشورهای همسایه شد. عربستان سعودی از تلاش‌های دولت جدید سوریه برای کنترل مرزهای جنوبی و جلوگیری از قاچاق مواد مخدر استقبال کرد. همچنین، ورود اولین محموله گندم به بندر لاذقیه پس از سقوط اسد، نشانه‌ای از بهبود روابط اقتصادی و دیپلماتیک سوریه با جهان بود.

با وجود تلاش‌های اولیه برای ممنوعیت تولید و صدور آن، ادامه درگیری‌های خونین داخلی خیلی بە زودی نشان داد که دولت جدید انتقالی سوریە، بە رهبری احمد الشرع از توانایی لازم برای کنترل مرزها، آن‌گونه که همسایگانش انتظار دارند، برخوردار نیست. اگرچه با حمایت عربستان، مسیر جنوبی تا حدودی تحت کنترل درآمده و حجم قاچاق کاپتاگون از این مسیر کاهش یافته است، اما اکنون مسیر شمالی، به‌ویژه به‌سوی ترکیه و حتی عراق، به کانون جدید این تجارت بدل شده است.

با وجود تلاش‌های اولیه، ادامه درگیری‌های خونین داخلی خیلی زود نشان داد که دولت الشرع توانایی لازم برای کنترل مرزها، آن‌گونه که همسایگانش انتظار دارند، ندارد.

اگرچه با حمایت عربستان، مسیر جنوبی تا حدودی تحت کنترل درآمده و حجم قاچاق کاپتاگون از این مسیر کاهش یافته، اما اکنون مسیر شمالی، به‌ویژه به‌سوی ترکیه و حتی عراق، به کانون جدید این تجارت بدل شده است.

به‌ویژه این نگرانی وجود دارد که ابوعمشه، یکی از فرماندهان ارتش آزاد سوریه – گروهی شبه‌نظامی تحت حمایت ترکیه و درگیر در جنگ با نیروهای دموکراتیک کرد – خود به یکی از تولیدکنندگان اصلی کاپتاگون تبدیل شده باشد.

این جابه‌جایی مسیر قاچاق می‌تواند تأثیر چشمگیری بر شکل‌گیری و سطح روابط دیپلماتیک سوریه‌ی پس از اسد با دو همسایه‌ی کلیدی‌اش یعنی ترکیه در شمال و عربستان در جنوب بگذارد.