بازگشت پناهگاه‌های غیرنظامی در آلمان و بی‌برنامگی نگران‌کننده ایران برای حفاظت از مردم

اخیرا آلمان بازسازی پناهگاه‌های غیرنظامی را به‌عنوان بخشی از راهبرد دفاعی و بازدارندگی خود در برابر تهدیدات نظامی آغاز کرده است. کشورهایی مانند اسرائیل و اوکراین نیز که درگیر جنگ هستند، برنامه‌های متنوعی برای حفاظت از مردم در برابر خطرات دارند. در مقابل، اما جمهوری اسلامی ایران هیچ برنامه عملی مشخصی برای حفاظت از جمعیت در شرایط جنگی ندارد. فقدان زیرساخت‌های ایمن، آموزش عمومی و سامانه‌های اطلاع‌رسانی، حاکی از ضعف جدی و عدم نگرانی جمهوری اسلامی ایران نسبت بە حفاظت از جان مردم است.

در حالی که آلمان با نگاهی به تحولات ژئوپلیتیکی اروپا، به‌ویژه تهاجم روسیه به اوکراین، ساخت و بازسازی پناهگاه‌های غیرنظامی را در دستور کار خود قرار داده است، ایران همچنان فاقد زیرساخت‌های مؤثر برای حفاظت از جمعیت غیرنظامی در شرایط بحرانی است.

این تفاوت فاحش، تصویری نگران‌کننده از وضعیت آمادگی دفاعی ایران در برابر تهدیدات احتمالی به دست می‌دهد.

بر اساس گزارش جدید وال‌استریت ژورنال، آلمان با هدف افزایش بازدارندگی و آمادگی در برابر تهدیدات نظامی، به بازسازی بخشی از ۲۰۰۰ پناهگاه دوران جنگ سرد خود روی آورده است.

اگرچه از این تعداد، تاکنون تنها ۵۸۰ پناهگاه باقی مانده و آن‌ها نیز عموماً عملیاتی نیستند، اما دولت آلمان هم اکنون طرحی را در دستور کار دادە است که با پیگیری آن آن میتواند تا پایان سال ۲۰۲۶، فضاهایی را برای اسکان اضطراری یک میلیون نفر فراهم نماید.

این طرح، متکی بر بازطراحی فضاهای عمومی مانند ایستگاه‌های مترو، پارکینگ‌های زیرزمینی و زیرزمین‌های خانگی است که به‌جای ساخت پناهگاه‌های بزرگ، بر استفاده هوشمندانه از امکانات موجود متمرکز است.

در این میان، هدف آلمان صرفا بر نجات جان‌ها در شرایط اضطراری متکی نبودە است، بلکه بازسازی ساختار دفاع غیرنظامی نیز به عنوان بخشی از سیاست بازدارندگی تعریف شده است.

نهادهای امنیتی آلمان باور دارند که آمادگی غیرنظامیان، روحیه ملی را تقویت کرده و پیام روشنی را به مهاجمان احتمالی مبنی بر آمادگی جامعە ارسال می کند

اما در ایران، تصویر کاملاً متفاوتی مشاهده می‌شود. زیرساخت‌های دفاع غیرنظامی نه‌تنها توسعه نیافته‌اند، بلکه عملاً از دستور کار نهادهای دولتی خارج شده‌اند.

در دوران جنگ ایران و عراق، ساخت پناهگاه‌هایی در شهرهای مرزی و برخی مناطق پرخطر آغاز شد، اما این فضاها امروز یا متروکه‌اند یا به‌شدت بە اماکنی فرسوده و ناکارآمد بدل شدەاند.

برخلاف آلمان، در ایران هیچ برنامه‌ای برای بازسازی یا بهره‌برداری دوباره از این فضاها وجود ندارد. همچنین، نه نشآنی از یک طرح کلی برای تبدیل فضاهای عمومی به پناهگاه دیده می‌شود، نه آموزش عمومی برای شرایط بحران، و نه حتی اپلیکیشن‌های هشداردهنده یا شبکه‌های هشدار هوایی فراگیر.

جمهوری اسلامی ایران طی دهه‌های گذشته، تمرکز اصلی خود را بر توسعه توان موشکی، پهپادی و تقویت دفاع تهاجمی معطوف کرده است. اما در این راهبرد، نقش و امنیت غیرنظامیان تقریباً نادیده گرفته شده است.

در واقع، مفهومی به نام «دفاع شهری» یا «پدافند غیرعامل مردمی» هرگز جایگاهی واقعی در سیاست‌گذاری امنیتی ایران نیافته است. این در حالی است که کشورهای دیگر، حتی آن‌ها که درگیر جنگ مستقیم نیستند، سال‌هاست آمادگی غیرنظامیان را بخشی حیاتی از ساختار امنیتی خود می‌دانند.

نمونه‌ای از این بی‌توجهی را می‌توان در واکنش جمهوری اسلامی ایران به تنش‌های اخیر نظامی با اسرائیل و آمریکا مشاهده کرد. طی جنگ دوازده‌ روزه، هیچ اقدام علنی یا عملی برای اطلاع‌رسانی به مردم، تجهیز فضاهای امن یا آموزش شرایط اضطراری صورت نگرفت.

این در حالی است که مثلا در اوکراینِ، اپلیکیشن‌های هشدار، زنگ خطر و آموزش‌های عمومی، نقش کلیدی را در کاهش تلفات غیرنظامی ایفا کرده‌ است.

از یک سوی، در ایران حتی مکان‌هایی مانند ایستگاه‌های مترو، پارکینگ‌های عمومی یا زیرزمین‌های عمومی که در صورت تجهیز می‌توانند به‌عنوان پناهگاه اضطراری مورد استفاده قرار بگیرند، نه‌تنها تجهیز نشده‌اند، بلکه به‌دلیل ضعف زیرساختی، خود می‌توانند محل خطر باشند.

از سوی دیگر، هیچ دستورالعمل عمومی درباره نحوه استفاده از فضاهای بسته در مواقع بمباران یا حمله هوایی منتشر نشده و آموزش‌های مدارس نیز محدود به برنامه‌های کلیشه‌ای و غیرکاربردی است.

با توجه به سیاست‌های پرتنش جمهوری اسلامی ایران و احتمال همیشگی حمله یا درگیری در تنش‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، فقدان ساختار دفاع غیرنظامی مؤثر، به‌عنوان یک ضعف راهبردی جدی و تهدید بالقوه فاجعه‌بار برای غیر نظامیان محسوب می‌شود.