دریای خزر در حال عقب‌نشینی است؛ نگرانی فزاینده درباره آینده بزرگ‌ترین دریاچه جهان

دریای خزر، بزرگ‌ترین پهنه آبی محصور در خشکی جهان، با سرعتی نگران‌کننده در حال خشک شدن است. ساکنان و فعالان محیط زیست در قزاقستان می‌گویند سطح آب این دریا به‌گونه‌ای محسوس کاهش یافته و در برخی مناطق، عقب‌نشینی آن تا ۱۰۰ متر با چشم غیرمسلح قابل مشاهده است.

عادل‌بک کوزی‌باکوف، بوم‌شناس و عضو نهاد مشورتی محیط زیست در وزارت اکولوژی قزاقستان، می‌گوید: «برای درک این فاجعه نیازی به تحقیقات علمی نداریم؛ این اتفاق در برابر چشمان ما رخ می‌دهد.»

او که دوران کودکی‌اش را در مجاورت این دریا گذرانده، حالا نگران آینده‌ اکوسیستم و زندگی مردم محلی است. به گفته او، دیگر خبری از خاویار طبیعی در مغازه‌ها نیست؛ تاس‌ماهی‌ها کمیاب و زیست‌بوم‌شان به‌شدت آسیب‌دیده است.

نتایج یک پژوهش علمی منتشرشده در مجله نیچر نیز این نگرانی‌ها را تأیید می‌کند. بر اساس این تحقیق، سطح آب خزر ممکن است تا پایان قرن حاضر میلادی تا ۱۸ متر افت کند و حدود ۳۴ درصد از مساحت کنونی آن کاهش یابد.

حتی کاهش پنج تا ده‌متری می‌تواند به نابودی زیستگاه‌هایی حیاتی برای گونه‌های بومی از جمله فک خزر و تاس‌ماهی منجر شود.

گرچه تغییرات اقلیمی در پس‌زمینه این بحران قرار دارد، اما تنها عامل آن نیست. به‌ویژه نقش مدیریت آب در روسیه که رودخانه ولگا، منبع اصلی تغذیه دریای خزر را تحت کنترل شدید قرار داده، از دید کارشناسان بسیار مهم است.

سدسازی‌های متعدد، بهره‌برداری سنگین صنعتی و کشاورزی، جریان طبیعی آب به سمت خزر را به‌شدت کاهش داده است.

در کنار خشکسالی، آلودگی محیط زیست نیز تهدیدی جدی به شمار می‌رود. کوزی‌باکوف می‌گوید:

صد سال پیش تاس‌ماهی‌ها عمر طولانی داشتند و کسی به آن‌ها آسیب نمی‌زد. اما امروز نسل آن‌ها با صید بی‌رویه نابود شده و زیستگاه‌شان توسط شرکت‌های نفتی آلوده شده است.

فعالان محیط زیست اکنون انگشت اتهام را به سوی شرکت‌های نفت و گاز می‌گیرند که در سواحل قزاقستان مشغول به فعالیت هستند. وادیم نی، وکیل محیط زیست از قزاقستان، اخیراً در تلاش برای پیگیری حقوقی، دولت کشورش را به دادگاه کشانده است.

او ادعا می‌کند که قراردادهای دولت با شرکت‌های چندملیتی به‌صورت محرمانه منعقد شده و بررسی آثار واقعی زیست‌محیطی آن‌ها عملاً غیرممکن است. به گفته او، این رویه با کنوانسیون بین‌المللی آرهوس که حق دسترسی به اطلاعات محیط زیستی را تضمین می‌کند، مغایرت دارد.

وادیم نی هشدار می‌دهد که با وجود شعارهای مربوط به «گذار انرژی» و سرمایه‌گذاری‌های اروپا در انرژی سبز، عملاً این منطقه است که با زباله‌ها، آلودگی آب و پیامدهای محیط‌زیستی باقی خواهد ماند.

به‌گفته او، پروژه‌های تولید هیدروژن در منطقه، انرژی پاک را برای اروپا فراهم می‌کنند اما پسماندهای آن برای مردم محلی به جا می‌ماند.

اگرچه دادگاه داخلی هنوز شکایت نی را نپذیرفته و آن را فاقد وجاهت دانسته، اما او می‌گوید در صورت لزوم، پرونده را در نظام حقوق بین‌الملل پیگیری خواهد کرد.

در این میان، تلاش‌های میدانی برای نجات خزر آغاز شده است. فعالانی مانند کوزی‌باکوف در همکاری با نهادهای محلی، سازمان‌های مدنی و ساکنان، خواستار توجه ملی به وضعیت این دریا هستند.

او تأکید می‌کند که دغدغه صرفاً مربوط به متخصصان محیط زیست نیست، بلکه مردم عادی – خانواده‌هایی که نسل‌ها در کنار این دریا زیسته‌اند؛ نگران آینده فرزندان و نوه‌هایشان هستند.