پروژه ۳۰۰ میلیون دلاری کردستان: چرا سد ژاوه پس از ۱۶ سال هنوز بلااستفاده است؟

پروژه‌ای که قرار بود آب دشت‌های شرقی کردستان را تأمین کند و محرک توسعه کشاورزی باشد، پس از گذشت ۱۶ سال از آغاز عملیات اجرایی و ۱۲ سال تأخیر در آبگیری، همچنان در وضعیت بلاتکلیف بە سر می برد. مشکلات زیست‌محیطی و کم‌کاری دستگاه‌های مسئول، سد ژاوه را از یک فرصت برای توسعه استان کُردستان به یکی از چالش‌برانگیزترین پروژه‌های نیمه‌تمام در ایران تبدیل کرده است.

مطالعات مربوط بە احداث سد ژاوه در ۴۰ کیلومتری جنوب غربی مرکز سنە (سنندج) از سال ۱۳۸۷ آغاز گشتە و عملیات ساخت بدنه آن در اردیبهشت ۱۳۸۸ کلید خورد. هدف اصلی پروژه، تأمین آب دشت‌های قروه و دهگلان و افزایش چشمگیر سطح زیرکشت استان اعلام شد.

فاز نخست سامانه انتقال آب سد در سال ۱۳۹۰ با حضور معاون اول رئیس‌جمهور افتتاح شد، اما وعده‌های مکرر برای آبگیری عملی نشد و هر بار به دلیل ورود گسترده فاضلاب و پساب به ژاوه‌رود و شاخه‌های اصلی آن، اجرای کامل پروژه به تأخیر افتاد.

در ماه‌های گذشته تصاویری منتشر شد که نشان می‌داد عملیات آبگیری سد بدون اطلاع نهادهای محیط زیستی و بهداشتی استان آغاز شده است.

پس از انتشار این تصاویر و واکنش رسانه‌ها، اعتراض‌های مردمی و نهادهای محیط زیستی موجب شد هرگونه اقدام برای آبگیری سد تکذیب شود و پروژه بار دیگر به مرحله‌ای نامعلوم و بدون زمان‌بندی مشخص بازگردد.

اخیرا مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای کردستان، در یک نشست خبری با تأکید بر اینکه هیچ اقدامی برای آبگیری کامل سد صورت نخواهد گرفت مگر اینکه دغدغه‌های کیفی آب برطرف شود، اظهار داشته است:

سد ژاوه از نظر زیرساختی آماده است اما ورود آلاینده‌ها از قشلاق و گاورود ما را ناگزیر کرده تا قبل از هر اقدامی تمام مسیرها را کنترل کنیم.

به گفته آرش آریانژاد کارگروه ویژه‌ای با حضور مقام‌های اجرایی و دستگاه‌های نظارتی تشکیل شده تا وضعیت کیفی و کمی آب پشت سد به‌صورت روزانه پایش شود.

آریانژاد همچنین افزوده است کە در جریان دو ماە اخیر، اقدامات فنی برای رفع موانع آبگیری انجام شده و این اقدامات تحت نظارت کارگروه عمرانی استان به‌طور مستمر رصد می‌شود.

این اولین‌باری نیست که یک مقام استانی و یا کشوری چنین وعده‌ای را می‌دهد. آخرین بار در اسفندماه ۱۴۰۲ استاندار وقت کردستان اعلام کرده بود که این سد با هزینه ۳۰۰ میلیون دلاری در سال ۱۴۰۳ به بهره‌برداری خواهد رسید، اما این وعده نیز عملی نشد.

بررسی‌های اخیر نشان می‌دهد مشکل اصلی نه در تکمیل بدنه سد، بلکه در نبود تمهیدات جدی برای مهار منابع آلاینده است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای کردستان با اشاره به ضرورت ارتقای تصفیه‌خانه فاضلاب سنندج، جمع‌آوری زباله‌ها در حوضه آبریز و کنترل روان‌آب‌ها تاکید کرده است:

تا زمانی که وزارت نیرو و مسئولان استان اطمینان کامل از کیفیت آب نداشته باشند، آبگیری سد به تعویق خواهد افتاد.

مطالعات دانشگاهی و گزارش‌های رسمی تصویر نگران‌کننده‌ای از وضعیت سد ارائه می‌کنند. بررسی‌های سال ۱۴۰۲ نشان می‌دهد رسوبات رودخانه‌های قشلاق و گاورود، که تأمین‌کننده مخزن سد ژاوه هستند، حاوی غلظت بالای نیتروژن و فسفر هستند.

تجمع این مواد پس از آبگیری می‌تواند باعث رشد جلبک و تولید گازهای متان و سولفید هیدروژن شود که علاوه بر ایجاد بوی نامطبوع، تهدیدهای جدی زیست‌محیطی و عملیاتی برای مخزن و مناطق اطراف به همراه خواهد داشت.

تجربه سد قشلاق، که به دلیل ورود بی‌رویه پساب، عملا از شبکه تأمین آب شهر سنندج کنار گذاشته شد، نمونه‌ای هشداردهنده از پیامدهای مشابه است.

غریب سجادی، فرماندار سنندج، تیرماه امسال در جلسه بررسی مشکلات فنی سد تصریح کرده بود که:

آبگیری سد ژاوه بدون رعایت پیوست زیست‌محیطی و تأییدیه دانشگاه علوم پزشکی و اداره‌کل محیط زیست ممکن نیست. سلامت مردم و حفاظت از زیست‌بوم منطقه خط قرمز ماست.

سجادی تاکید کرده بود که هزینه‌های کلان صرف‌شده تنها زمانی قابل توجیه است که تمامی مخاطرات فنی و بهداشتی رفع شود.

سد ژاوه با حجم مخزن ۳۵۰ میلیون مترمکعب، ۴۲۰ متر طول تاج و ۱۰۵ متر ارتفاع، یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های انتقال آب منطقه محسوب می‌شود. قرار بود ۴۰ میلیون مترمکعب از آب آن برای صنعت و کشاورزی سنندج و ۲۲۰ میلیون مترمکعب برای دشت‌های قروه و دهگلان اختصاص یابد.

آرش آریا نژاد با اشاره به نقش اقتصادی و اجتماعی این پروژه تصریح کرده که بهره‌برداری از آن می‌تواند تحولات قابل توجهی در حوزه کشاورزی، امنیت غذایی و اشتغال ایجاد کند و افزوده "هدف ما این است که این پتانسیل بالقوه در نهایت به بالفعل تبدیل شود، اما نه به قیمت نادیده گرفتن سلامت مردم."

با این حال، نبود مدیریت منسجم در بخش فاضلاب شهری و روستایی، ضعف زیرساخت‌ها و نادیده گرفتن ملاحظات زیست‌محیطی از همان ابتدای کار، این طرح را به مرحله‌ای رسانده که بسیاری آن را مصداق بارز ترک فعل می‌دانند.

پس از بیش از یک دهه تأخیر و هزینه‌های هنگفت، پروژه‌ای که قرار بود آب دشت‌های شرقی کردستان را تأمین کند و محرک توسعه کشاورزی باشد، همچنان نیمه‌تمام باقی مانده است.

پروژه، سد ژاوه، با حجم مخزن ۳۵۰ میلیون مترمکعب و سرمایه‌گذاری ۳۰۰ میلیون دلاری، هنوز به مرحله بهره‌برداری نرسیده و مشکلات ناشی از پساب‌های شهری و روستایی، ضعف زیرساخت‌ها و نبود هماهنگی میان نهادهای مسئول، اجرای آن را به تعویق انداخته است.