سایه اردوغان؛ مشاور کلیدی که راهبرد منطقه‌ای ترکیه علیه اسرائیل را هدایت می‌کند

افشین رسولپور

با سقوط رژیم بشار اسد توسط هیئت تحریر الشام، گروە تحت حمایت ترکیە، و حمایت این کشور از تاسیس دولت انتقالی سوریە بە رهبری احمدالشرع، آنکارا توانستە است همزمان با بسط و گسترش سیاست‌های خود، ایران را در زمین سوریە غافلگیر کردە و نفوذ اسرائیل را با محدودیت مواجە سازد. این استراتژی کە از سوی مرد در سایە رجب طیب اردوغان، همچنان بە پیش بردە می شود می‌تواند بە پیچیدگی‌های راهبردی میان ترکیە و اسرائیل دامن بزند.

بر خلاف همتای اسرائیلی خود، وزارت امور خارجه ترکیه نهادی قدرتمند است کە با اقدامات پیش‌دستانه، پیوسته به‌دنبال یافتن مسیرهای تازه نفوذ در سراسر جهان است.

این نهاد پس از کاخ ریاست‌جمهوری در آنکارا، دومین نهاد مهم این کشور است. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور، و هاکان فیدان، وزیر خارجه این کشور، سال‌هاست کە این مسیر را از دوران ریاست هاکان فیدان بر سازمان اطلاعات ترکیه از ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۳ بە پیش بردەاند.

اکنون نیز هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه، راهبرد منطقه‌ای آنکارا را با میزبانی از حماس، مقابله با روابط اسرائیل-سوریە و گسترش نفوذ این کشور در سراسر جهان عرب بە پیش بردە و همزمان تلاش می‌کند باقی ماندن ترکیە بە عنوان یک کارگزار محوری قدرت در سطح خاورمیانە، همچنان تضمین شود.

هر چند فیدان در سال ۲۰۱۳ برای مدتی کوتاه به‌دنبال دستیابی بە سمتی غیرنظامی بود و بخت خود را در دو وزارتخانه دولتی نیز آزمود، اما اردوغان مانع از تداوم این جابه‌جایی شد، مجددا او را به رهبری سازمان اطلاعات ترکیه بازگرداند و وعده داد: «زمانش خواهد رسید که به نقشی مهم منصوب شوی.» دو سال پیش، اردوغان آن وعده را محقق کرد.

فیدان که غالباً «سایه اردوغان» یا «معمار پرونده‌های محرمانه» نامیده می‌شود، بنا بر گزارش‌های ناظران امور ترکیە، از دیدگاه‌های سخت گیرانەتری نسبت بە اسرائیل در مقایسە با اردوغان برخوردار است.

در مقابل اردوغانی کە ممکن است در هر لحظه به‌طور غیرمنتظره تغییر مسیر دهد، فیدان سازش‌ناپذیر است: او در یک سخنرانی علنی تنها چند روز پیش اعلام کرد که اسرائیل «باید از میان برود.»

فیدان که سال‌ها عضو حزب عدالت و توسعه اردوغان (AKP) بوده است، اصرار دارد که تقسیم قدرت میان او و رئیس‌جمهور «شفاف و روشن» است. اردوغانِ ۷۱ ساله با این آگاهی که فیدانِ ۵۳ ساله می‌تواند جانشین نهایی او در کاخ ریاست‌جمهوری ۱۰۰۰ اتاقه و پهناورِ آنکارا باشد، او را پرورده است.

با این وجود، فیدان از جذبه کاریزماتیک اردوغان برخوردار نیست. او در نشست‌های عمومی پیوسته رئیس‌جمهور را می‌ستاید و وفاداری کامل خود را بە او نشان می‌دهد. از سوی دیگر، هیچ‌گونە نشانه‌ای از جاه‌طلبی‌های آتی خود را بروز نمی‌دهد.

مقامات ارشد ترکیه و حتی شهروندان عادی، فیدان را دستِ راستِ فعال اردوغان توصیف می‌کنند با جایگاهی تضمین‌شده در رأس سلسله‌مراتب پس از او.

فیدان در دفاتر خود در آنکارا به‌طور مکرر میزبان رهبری حماس است. خلیل الحیّه، چه از قطر پرواز کند و چه در تورِ پایتخت‌های عربی باشد، با رفتاری نزدیک به تشریفات سلطنتی پذیرایی می‌شود. بر خلاف هنیە در تهران، الحیّه در امان است و اسرائیل در خاک ترکیه دست به حمله نخواهد زد.

دکتر های ایتان کوهن یاناروچاک، کارشناس مسائل سیاسی، فیدان را «بازیگری مسئله‌ساز برای اسرائیل، به‌ویژه درباره بازگرداندن روابط دیپلماتیک» توصیف می‌کند.

یاناروچاک می‌گوید تا زمانی که اردوغان در قدرت است، هیچ شانسی برای بهبود وجود ندارد. حتی اگر فیدان به قدرت برسد، چالش کمتر هولناک نخواهد بود. ترکیه انتظار دارد اسرائیل ابتدا کوتاه بیاید، اما بعید به نظر می‌رسد هر رهبر اسرائیلی در گشودن پنجره‌ای به سوی آنکارا موفق شود.

اخیراً، رئیس‌جمهور اسرائیل، هرتزوگ ناگزیر شدە است مسیر پروازی طولانی به سوی اروپای شمالی در پیش گیرد تا مطابق با دستورالعمل‌های امنیتی روشن، بر فراز حریم هوایی ترکیه پرواز نکند.

تمرکز توجه فیدان بر جهان عرب است. او پس از دوره‌ای طولانی از دوری دیپلماتیک، اخیراً در قاهره با عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور مصر، دیدار کرد.

اگر اردوغان، حتی بە طور موقت نیز از جهان عرب فاصله گرفته باشد، فیدان برای محکم‌تر کردن روابط اقدامات دیپلماتیک خود را ادامە می دهد، و اکنون نگاهش به غزه دوخته شده است.

او همچنین برای گفت‌وگو با رئیس‌جمهور مورد حمایت ترکیه، احمد الشرع، به دمشق سفر کرده است. ترکیه عمق تماس‌های سوری-اسرائیلی را به‌ویژه پس از دیدار ران درمر با وزیر خارجه سوریه در پاریس، پیش از دیدار برنامه‌ریزی‌شده دیگری از نزدیک پایش می‌کند،

در دمشق، فیدان نقش دوگانەای را ایفا می کند، از یک سو او رئیس پیشین میت، سازمان اطلاعاتی ترکیە بودە و هم اکنون وزیر خارجه این کشور است.

او رئیس‌جمهور الشرع را به‌خوبی می‌شناسد و لازم میداند رهبری جدید سوریه را قانع کند تا بیش از حد به دولت نتانیاهو نزدیک نشود.

به‌هرحال، ترکیه متحد اصلی سوریه در نظم منطقه‌ای جدید است و هرچه بیش‌تر خود را در موقعیتی قرار می‌دهد که جای نفوذ کنارزده‌شده ایران را بگیرد.

ترکیه همچنین در پی مهار نزدیک‌شدن دولت انتقالی سوریه به نیروهای کرد در مناطق شمال-شرق سوریە است.

حتی پس از آن‌که کُردها تحت شرایطی با ادغام در نهادهای دولت انتقالی سوریە موافقت کردند، آنکارا مشتاق بودە است به رئیس‌جمهور سوریه، رؤسای اطلاعات و وزرای کشور و خارجه یادآوری کند که دشمنی ریشه‌دار میان رژیم اردوغان و کردها وجود دارد.

در آخرین سفرش، هاکان فیدان صریحا این پیام را به احمدالشرع رساندە است کە ترکیه اجازه نخواهد داد اسرائیل در سوریه، چه به‌صورت مثبت و چه منفی، عمل کند.

در توضیح خود، فیدان هشدار داد که اسرائیل، به‌ویژه تحت نتانیاهو، در پی بی‌ثبات‌سازی سوریه برآمدە و در تلاش است این کشور را به سه تا پنج منطقه خودگردان بر اساس خطوط فرقه‌ای، سنی، کردی و دروزی، تقسیم کند.

در فیدان، ترکیه یک عملگرِ زیرک در اختیار دارد که جاه‌طلبی‌های راهبردی‌اش را پیش می‌برد—از تضعیف نزدیکی اسرائیل و سوریه گرفته تا گسترش نفوذ در سراسر جهان عرب و تضمین این‌که آنکارا یک کارگزار محوری قدرت در منطقه باقی بماند.