سوریه پس از اسد: وحدت با توسل به خشونت جهادی

نه ماه از زمانی که احمد الشرع، رهبر پیشین هیئت تحریر شام قدرت را در دمشق به دست گرفت می‌گذرد. او که زمانی از رهبران القاعده محسوب می‌شد، با دیدار با رئیس‌جمهور وقت آمریکا و دریافت حمایت آشکار ترکیه توانسته چند پیروزی دیپلماتیک مهم کسب کند. قرار است در اواخر سپتامبر برای نخستین‌بار طی شش دهه، یک رئیس‌جمهور سوری در مجمع عمومی سازمان ملل سخنرانی کند؛ حرکتی که شاید جایگاه او را از فرمانده یک گروه جهادی به یک سیاستمدار با مشروعیت بین‌المللی ارتقا دهد.

خبرگزاری رویترز در گزارشی اما مشروعیت بین‌المللی الشرع را در مقایسه با مشکلاتی که او در سوریه با آنها دست و پنجه نرم می کند مهمتر قلمداد می کند.

این گزارش با اشاره به اختلافات شدید داخی می گوید این کشور عمیقا چند پاره است: کُردها در شمال‌شرق برای به رسمیت شناخته شدن حقوق خود فشار می‌آورند، دروزی‌ها در جنوب خواستار استقلال شده‌اند و علویان در سواحل غربی پس از کشتار خونین اخیر، اعتمادشان به دولت مرکزی را از دست داده‌اند.

اندرو تابلر، پژوهشگر مؤسسه واشنگتن، هشدار داده است که رئیس جمهور موقت سوریه با خطر واقعی ناتوانی در کنار هم نگه داشتن بخش‌های مختلف این کشور روبه‌روست. «یا باید مصالحه کند، یا فقط بخشی از سوریه را اداره خواهد کرد.»

مسئله کُرد: میان واشنگتن، آنکارا و دمشق

پرچالش‌ترین میدان شمال‌شرق سوریه است؛ جایی که نیروهای کُرد طی چهارده سال جنگ داخلی کنترل نظامی و اداری بخش بزرگی از خاک و منابع کشور را در دست گرفته‌اند. آن‌ها در کنار ائتلاف عربی-کُردی موسوم به نیروهای سوریه دمکراتیک (SDF) از حمایت مستقیم ایالات متحده آمریکا برخوردار بوده‌ و امروز ده‌ها هزار نیروی مسلح در اختیار دارند.

در مارس امسال با میانجی‌گری واشنگتن توافقی میان دولت موقت و رهبران کُرد امضا شد که بر اساس آن، ادغام تدریجی نیروهای نظامی و واگذاری منابع نفت، گاز و برق شمال‌شرق به دولت مرکزی پیش‌بینی شده بود. اما اجرای توافق آنچنان که پیش‌بینی می‌شد پیش نرفته است.

کُردها می‌گویند قانون اساسی موقت ارائه‌شده از سوی الشرع هیچ تضمین واقعی برای حقوق آن‌ها و دیگر اقلیت‌ها را در خود ندارد. عبدالـوهاب خلیل، عضو شورای SDF به رویترز گفته است:

ما خواهان شراکت واقعی هستیم، نه صرفاً ادغام نظامی. باید همه اجزای سوریه در قانون اساسی به رسمیت شناخته شوند. بدون آن، هیچ آینده مشترکی وجود ندارد.»

ترکیه که از حامیان اصلی دولت الشرع است، نگاه کاملا متفاوتی به مسئله کُرد دارد.

آنکارا هرگونه خودمختاری کُردها را تهدیدی علیه امنیت ملی خود می‌داند و از احتمال عملیات نظامی برای «پایان دادن به وضعیت موجود» سخن گفته است.

یک مقام ارشد در دمشق تأیید کرده که دولت موقت از ترک‌ها خواسته آغاز چنین عملیاتی به تعویق افتد تا فرصت مذاکره باقی بماند. این مقام که نخواسته نامش فاش شود به رویترز گفته است «ضرب‌الاجل تا پایان سال است. اگر تا آن زمان توافقی نشود، احتمال اقدام نظامی بالا می‌رود.»

ایالات متحده آمریکا اما موضعی دوپهلو دارد. یک مقام وزارت خارجه آمریکا در مقابل با احتیاط سخن گفته و افزوده که واشنگتن خواستار «سوریه‌ای آرام و باثبات» است و انتخاب شکل حکومت را بر عهده مردم سوریه گذاشته است.

در عین حال واشنگتن همچنان به حمایت لجستیکی از نیروهای سوریه دمکراتیک ادامه می‌دهد و این مسئله دولت الشرع را در موقعیت دشواری قرار داده است.

اقلیت‌های در خطر: علویان، دروزیان و مسیحیان

چالش‌ها تنها به شمال‌شرق محدود نیست. در ماه مارس حملات گروه‌های جهادی مسلح وابسته به دولت موقت و متحدان ترک آن‌ها در سواحل غربی منجر به کشته شدن صدها علوی شد.

کمیسیون تحقیق سازمان ملل شمار قربانیان را نزدیک به ۱۴۸۰ نفر اعلام کرده است. در روستای قرده، بسیاری از بازماندگان به خبرنگار رویترز گفتند که «جامعه علوی به مرگ محکوم شده است.» برخی از آن‌ها از تجزیه یا حتی درخواست حمایت بین‌المللی سخن می‌گویند.

سویدا در جنوب نیز به صحنه درگیری‌های خونین تبدیل شد. دروزی‌ها می‌گویند صدها نفر از مردمشان اعدام و ده‌ها زن و دختر ربوده شده‌اند. یک پدر دروزی به رویترز گفته است:

چطور می‌توان به دولتی اعتماد کرد که تانک‌هایش را به سمت مردم خودش می‌فرستد؟ آن‌ها ما را به سمت تجزیه هل می‌دهند.

شیخ حکمت الهجری رهبر معنوی دروزیان، آشکارا استقلال را مطرح کرده و حتی از اسرائیل برای حملاتش علیه کاروان‌های ارتش سوریه تشکر کرده است. در برخی بخش‌های سویدا اکنون نیروهای محلی دروزی ایست‌های بازرسی و شوراهای خودگردان ایجاد کرده‌اند.

در همین حال نشانه‌هایی از شکل‌گیری یک ائتلاف میان گروه‌هایی که با دولت موقت مشکل دارند دیده می‌شود. ماه گذشته حدود ۴۰۰ نماینده از کُردها، علویان، دروزیان و گروه‌های مسیحی در شهر حسکه گرد آمدند و خواستار تدوین قانون اساسی جدید شدند.

غزال غزال، یکی از رهبران مذهبی علویان هشدار داده که حکومت الشرع در حال تحمیل «ایدئولوژی افراطی» به نام دین است و این بقای دیگر گروه‌های مذهبی، دینی و ملی ساکن در سوریه را تهدید می‌کند.

مسیحیان تاکنون از بدترین خشونت‌ها دور مانده‌اند. در وادی‌النصارى مردم همچنان آیین‌های سنتی خود را حفظ کرده‌اند، اما بسیاری اظهار داشته‌اند اگر خودمختاری بیشتری به دست نیاورند ناچار به مهاجرت خواهند شد.

چشم‌انداز مبهم و آینده‌ای زیر سایه جنگ و کشتار

رئیس جمهور موقت سوریه بارها و در مناسبت‌های مختلف اعلام کرده که هدفش یکپارچه‌سازی سوریه است و تمرکززدایی یا فدرالیسم را به معنای تجزیه کشور می‌بیند و بنابراین چنین پیشنهادهایی برای او و همراهانش «غیرقابل قبول» است.

او وعده داده عاملان کشتار سویدا مجازات خواهند شد و برخی مقامات وزارت کشور و دفاع را نیز بازداشت کرده است. اما میانجیگران می‌گویند پیشرفت چندانی در مصالحه به دست نیامده است.

در همین حال بسیاری از سوری‌ها در مناطق سنی‌نشین که بیشترین آسیب را در جنگ دیده‌اند، بیشتر نگران اقتصاد هستند تا مسائل سیاسی.

پس از پنج دهه حاکمیت خاندان اسد و سال‌ها جنگ و تحریم، اقتصاد سوریه همچنان در بحران فرو رفته است. برای آن‌ها پرسش اصلی این است که آیا دولت جدید می‌تواند ثبات و معیشت را فراهم کند یا نه.

آینده سوریه بیش از هر چیز به نحوه برخورد الشرع و همچیمانان جهادی او با اقلیت‌ها گره خورده است.

اگر او نتواند اعتماد کُردها، علویان و دروزیان را جلب کند، خطر فروپاشی کشور واقعی‌تر از هر زمان دیگری خواهد بود. از همین رو، به گفته اندرو تابلر، اگر الشرع می‌خواهد کنترل کل سوریه را حفظ کند، ناچار است امتیازات سیاسی واقعی بدهد.