پرواز بی‌بازگشت شاهد؛ نشانه‌ای از شکاف رو به گسترش ایران و روسیه

بزرگ‌ترین کارخانه تولید پهپاد روسیه در منطقه ویژه اقتصادی آلابوگا در تاتارستان، حدود ۶۰۰ مایل شرق مسکو قرار دارد. این کارخانه به یکی از ستون‌های اصلی صنعت نظامی روسیه تبدیل شده و پهپادهای تهاجمی شاهد-۱۳۶، طراحی‌شده در ایران، را در مقیاسی بی‌سابقه تولید می‌کند.

به نوشته سی‌ان‌ان، با افزایش تولید داخلی و ارتقای این پهپادها توسط روسیه، تنش‌ها میان مسکو و تهران که فناوری اولیه این پهپادها را تأمین کرده بود در حال افزایش است و ایران اکنون به حاشیه رانده شده است.

کارخانه آلابوگا که در یک مستند تلویزیونی روسی «مکان کامل» برای تولید پهپاد توصیف شده، بیشتر قطعات از جمله  موتورهای آلومینیومی تا بدنه‌های فیبرکربنی و فایبرگلاس و همچنین میکروالکترونیک را به‌صورت محلی تولید می‌کند.

یک روزنامه‌نگار روس در این مستند گفته است: «بالاخره چیزی داریم که هیچ‌کس دیگر ندارد» و به ظرفیت تولید انبوه موتورهای دو زمانه اشاره کرده است.

تیمور شاگیوالیف، مدیرعامل آلابوگا، به سی‌ان‌ان گفته ۹۰ درصد مراحل تولید پهپاد شاهد-۱۳۶ که در روسیه با نام «گِران» شناخته می‌شود، اکنون در داخل کشور انجام می‌شود. تحلیلگران و مقامات اطلاعاتی نیز این ادعا را تأیید کرده‌اند.

تغییر استراتژیک

پهپاد شاهد-۱۳۶ از آغاز حمله روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ بخشی مهم از استراتژی جنگ پهپادی مسکو بوده است.

در اوایل ۲۰۲۳، روسیه و ایران قراردادی به ارزش ۱.۷۵ میلیارد دلار برای تولید این پهپادها در خاک روسیه امضا کردند. بر اساس این قرارداد، کارخانه آلابوگا باید تا سپتامبر ۲۰۲۵ شش هزار فروند تولید کند.

بر پایه داده‌های وزارت دفاع اوکراین که سی‌ان‌ان به آن‌ها استناد کرده، این کارخانه اکنون بیش از ۵۵۰۰ پهپاد در ماه تولید می‌کند، یعنی تقریباً یک سال جلوتر از برنامه د رحال تولید است.

روسیه همچنین هزینه تولید هر پهپاد را از حدود ۲۰۰ هزار دلار در سال ۲۰۲۲ به حدود ۷۰ هزار دلار در ۲۰۲۵ کاهش داده و آن‌ها را با سیستم‌های ارتباطی پیشرفته‌تر، باتری‌های بادوام‌تر و کلاهک‌های بزرگ‌تر ارتقا داده است.

تصاویر ماهواره‌ای بررسی‌شده توسط سی‌ان‌ان نشان می‌دهد که تأسیسات آلابوگا گسترش یافته است. ساختمان‌های تولیدی جدید و خوابگاه‌ها بیانگر برنامه‌ریزی برای افزایش ظرفیت هستند.

تحلیلگران می‌گویند این روند می‌تواند امکان صادرات نسخه ارتقایافته پهپاد شاهد-۱۳۶ را حتی به خود ایران فراهم کند. بر همین اساس، این پیشرفت موجب کاهش نفوذ تهران بر پروژه شده است.

شکاف در مشارکت

یک منبع اطلاعاتی غربی به سی‌ان‌ان گفته است که خودکفایی رو به رشد روسیه نشان‌دهنده ماهیت «کاملاً مبتنی بر مبادله و منافع کوتاه‌مدت» رابطه مسکو با تهران است.

ایران که از آغاز جنگ اوکراین پهپاد، موشک و تجهیزات نظامی به روسیه داده، از نبود حمایت متقابل مسکو ناراضی است. این نارضایتی در جریان کارزار ۱۲روزه حملات هوایی اسرائیل به برنامه هسته‌ای ایران در ژوئن ۲۰۲۵ آشکار شد؛ واکنش روسیه به این حملات، محدود به بیانیه‌های محکومیت بود.

علی‌اکبر دارینی، تحلیلگر مرکز مطالعات استراتژیک تهران، به سی‌ان‌ان گفته: «ایران ممکن است انتظار داشته باشد روسیه بی‌آنکه منتظر درخواست بماند، اقدامات بیشتری انجام دهد.»

به گفته یک مقام اطلاعاتی غربی که با سی‌ان‌ان گفت‌وگو کرده، عدم مداخله روسیه نشان‌دهنده اولویت‌دادن به منافع فوری خود است، حتی زمانی که یک متحد کلیدی مانند ایران تحت حمله باشد.

کاهش نفوذ ایران

سی‌ان‌ان به نقل از منابع اطلاعاتی می‌گوید بومی‌سازی تولید شاهد-۱۳۶، نفوذ ایران را کاهش داده است. ارتقاهای مسکو کنترل تهران بر محصول نهایی را کم کرده و به گفته این منبع، هدف نهایی مسکو «تسلط کامل بر چرخه تولید و بی‌نیاز شدن از مذاکرات آینده با تهران» است.

مشکلات مالی نیز بر نارضایتی ایران افزوده است. برخی مقامات و شرکت‌های ایرانی، از جمله شرکت صحرا ثاندر، از پرداخت نشدن مطالبات خود خبر داده‌اند. تحریم‌های بین‌المللی علیه اقتصاد روسیه این مشکل را تشدید کرده است.

چشم‌انداز آشتی

پس از آتش‌بس میان اسرائیل و ایران، تهران بر بازسازی زیرساخت‌های آسیب‌دیده، از جمله تأسیسات پهپادی، متمرکز شده است.

دیوید آلبرایت، بازرس پیشین تسلیحات سازمان ملل و رئیس مؤسسه علم و امنیت بین‌المللی، گفته است که گسترش آلابوگا می‌تواند امکان ارسال نسخه‌های ارتقایافته پهپاد شاهد به ایران را فراهم کند.

او هشدار داده که این اقدام ممکن است به ایران امکان مهندسی معکوس و دسترسی به فناوری پهپادهای پیشرفته‌تر بدهد و «پیامدهای بسیار خطرناکی» داشته باشد.

سی‌ان‌ان همچنین با استناد به داده‌های پرواز منبع باز گزارش داده که یک هواپیمای باری ایلیوشین-۷۶ متعلق به شرکت گلیک آیرلاینز در ۱۱ ژوئیه ۲۰۲۵ از مسکو به تهران پرواز کرده است. حدود سه ساعت در تهران توقف داشته و سپس به مسکو بازگشته است.

رسانه‌های ایرانی گزارش داده‌اند که این پرواز حامل قطعات نهایی سامانه دفاع هوایی اس-۴۰۰ بوده است، اما این موضوع به‌طور مستقل تأیید نشده است.

رابطه‌ای پیچیده

تحولات آلابوگا نشان‌دهنده رابطه‌ای است که هم‌زمان بر همکاری و رقابت استوار است. روسیه به‌دنبال استقلال بیشتر است و ایران با کاهش نفوذ خود روبه‌رو شده است.

با تقویت ظرفیت تولید پهپاد توسط روسیه، کارخانه آلابوگا نشانه‌ای از خودکفایی رو به رشد این کشور است.

برای ایران، این روند چالش حفظ اهرم فشار در شراکتی را برجسته می‌کند که بیش از پیش به سود مسکو متمایل شده است.