بحران آب و جنگل‌ها در گلستان: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و استفادە از رانت در سدسازی

استان گلستان که روزگاری به‌عنوان یکی از مناطق غنی ایران در حوزە منابع طبیعی شناخته می‌شد، امروز با بحران‌های چندلایه آب، جنگل و مراتع روبه‌روست. هشدارهای کارشناسان و نمایندگان مجلس شورای اسلامی نشان می‌دهد که مدیریت ناکارآمد منابع و اجرای پروژه‌های عمرانی بدون توجه به پیامدهای زیست‌محیطی، این استان را به آستانه یک فروپاشی اکولوژیک رسانده است.

عبدالغفور امان‌زاده، نماینده مردم گرگان و آق‌قلا در مجلس شورای اسلامی، در تازه‌ترین اظهارنظر خود در نشست اتاق بازرگانی گرگان گفته است:

ما خودمان در نابودی منابع ذخیره آب دخیل هستیم و اگر این روند ادامه یابد، آینده‌ای برای آیندگان باقی نخواهد ماند.

او یادآور شدە است که مساحت جنگل‌های ایران طی چند دهەی اخیر از ۱۴ میلیون هکتار به ۹ میلیون هکتار کاهش یافته است.

بر اساس گزارش‌های رسمی، ظرفیت کل ۱۴ سد بزرگ مخزنی استان گلستان حدود ۲۴۵ میلیون متر مکعب است. اما ذخیره کنونی تنها ۵۸ میلیون متر مکعب، یعنی نزدیک به ۲۴ درصد ظرفیت است. برخی منابع حتی این رقم را ۱۶ درصد اعلام کرده‌اند.

خشک شدن سدهایی چون وشمگیر، گلستان و بوستان نشانه‌ای از شدت بحران است. کاهش ذخایر سدها فشار بیشتری بر منابع زیرزمینی وارد و برداشت بی‌رویه باعث شده است کە سطح آب‌های زیرزمینی به‌طور بی‌سابقه‌ای افت کند.

عمق چاه‌های آب که در دهه‌های گذشته حدود ۲۰ متر بود، اکنون به بیش از ۲۷۰ متر رسیده است.این وضعیت نه تنها امنیت آبی استان را به خطر انداخته، بلکه احتمال فرونشست زمین و حتی وقوع زلزله را افزایش داده است.

سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و پروژه‌های سدسازی

یکی از نقاط پر بحث در مدیریت آب گلستان، نقش سپاه پاسداران و قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا است. سد نرماب در مینودشت که به‌عنوان بزرگ‌ترین پروژه آبی استان شناخته می‌شود، توسط این قرارگاه اجرا می‌شود. فرمانده سپاه گلستان پیش‌تر اعلام کرده بود که علاوه بر سد نرماب، طرح‌هایی چون زهکشی ۳۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی نیز در دستور کار قرار دارد.

در سطح ملی، قرارگاه خاتم تاکنون ۶۲ سد احداث کرده است که پشت آن‌ها حدود ۲۸ میلیارد متر مکعب آب ذخیره می‌شود. این حجم بزرگ سدسازی در حالی انجام می‌شود که بسیاری از کارشناسان محیط زیست هشدار داده‌اند سدسازی گسترده بدون ملاحظات زیست‌محیطی، منجر به خشک شدن رودخانه‌ها، نابودی جنگل‌ها و تغییر اکوسیستم طبیعی شده است.

منتقدان می‌گویند پروژه‌های سپاه در گلستان نیز از همین الگو پیروی می‌کنند ازجمله تمرکز بر سدسازی و مهار آب‌های سطحی، بدون مدیریت پایدار و بدون توجه کافی به تأثیرات بلندمدت بر جنگل‌ها و مراتع.

ساختار رانتی و انحصار پیمانکاری

یکی دیگر از محورهای انتقاد، نحوه واگذاری پروژه‌های عمرانی به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است. قراردادهای سدسازی و طرح‌های کلان آبی معمولا بدون مناقصه شفاف به قرارگاه خاتم‌الانبیا سپرده می‌شوند.

این انحصار نه‌تنها فضای رقابتی را از میان می‌برد، بلکه به گفته منتقدان، راه را برای رانت و فساد هموار می‌کند.

از سوی دیگر، بسیاری از پروژه‌های عمرانی استان، با تاخیرهای چندساله و افزایش هزینه‌ها مواجه‌اند. در همین حال، فعالان محیط زیست می‌گویند صدای انتقاد آن‌ها در برابر پروژه‌های سپاه پسداران انقلاب اسلامی کمتر شنیده می‌شود و به‌جای بررسی پیامدهای زیست‌محیطی، پروژه‌ها به‌عنوان «طرح‌های ملی» یا «امنیتی» معرفی می‌شوند تا از نظارت عمومی دور بمانند.

استان گلستان با وجود موقعیت جغرافیایی ویژه، تنوع اقلیمی و دسترسی به سواحل خزر، همچنان به کشاورزی وابسته است. حدود ۳۸ درصد اقتصاد استان از کشاورزی تامین می‌شود.

کارشناسان هشدار می‌دهند که کاهش درآمد کشاورزی می‌تواند تا سه برابر بر کل اقتصاد استان تاثیر منفی بگذارد. وابستگی شدید به کشاورزی سنتی در کنار بحران آب، زمینه‌ساز فقر، مهاجرت روستاییان و افزایش بیکاری خواهد بود.

حمیدرضا دنکوب، مشاور راهبردی اتاق بازرگانی گرگان، بر ضرورت حرکت به سمت کشاورزی بازارمحور و تقویت زنجیره‌های ارزش تاکید کرده و گفته است که اصلاح حکمرانی آب کلید توسعه پایدار استان است.

ناکارآمدی سیاست‌های آبی

علیرضا کیانی، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی گلستان، قیمت هر متر مکعب آب در برنامه هفتم توسعه را تنها ۴۰ تومان دانسته و آن را عاملی برای نبود انگیزه صرفه‌جویی معرفی کرده است.

به گفته او، استان گلستان تنها توان پشتیبانی از ۱.۲ میلیون نفر را دارد، اما جمعیت آن نزدیک به دو میلیون نفر است. همین اختلاف به کسری سالانه ۳۲۰ تا ۳۵۰ میلیون متر مکعب آب منجر شده است. او بر ضرورت بازنگری در قانون توزیع عادلانه آب و تعریف دقیق‌تر مالکیت عمومی منابع تاکید می‌کند.

علاوه بر بحران آب، تخریب جنگل‌ها و مراتع نیز تهدیدی جدی برای گلستان است. احمد قلندری، عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی گرگان، کاهش سطح مراتع استان از ۱.۱۵ میلیون هکتار به ۷۸۰ هزار هکتار را نتیجه تجاوز به اراضی، واگذاری‌های غیرکارشناسی و تبدیل مراتع به شهرهای صنعتی دانسته است.

او همچنین به پیامدهای تصمیم خروج دام از جنگل‌ها اشاره کرده و گفته است این سیاست‌ها اکوسیستم را برهم زده و موجب افزایش آتش‌سوزی‌های جنگلی شده است.

تشدید بحران آب و نابودی منابع طبیعی تنها پیامدهای اقتصادی ندارد. کارشناسان اجتماعی هشدار می‌دهند که ادامه این روند می‌تواند به مهاجرت اجباری روستاییان، گسترش حاشیه‌نشینی در شهرهای استان و حتی افزایش اعتراضات محلی منجر شود.

گلستان به دلیل موقعیت اتنیکی و مذهبی متنوع، منطقه‌ای حساس به شمار می‌رود. برخی تحلیلگران معتقدند بحران منابع طبیعی در کنار سیاست‌های توسعه‌ای ناکام، می‌تواند پیامدهای سیاسی گسترده‌تری به همراه داشته باشد.

کارشناسان تأکید می‌کنند که صرف سدسازی یا برگزاری نشست‌های مشورتی، بحران را حل نخواهد کرد. آن‌ها بر اصلاح سیاست‌های توسعه‌ای، افزایش بهره‌وری کشاورزی، جلوگیری از رانت و واگذاری‌های رانتی و در نظر گرفتن الزامات محیط زیستی در پروژه‌های عمرانی تاکید دارند.

حرکت به سمت کشاورزی پایدار و بازارمحور، اصلاح حکمرانی منابع آب و شفافیت در اجرای پروژه‌ها می‌تواند مانع از فروپاشی اکولوژیک گلستان شود. در غیر این صورت، این استان با خطر بیابان‌زایی، نابودی جنگل‌های هیرکانی و بحران‌های اجتماعی و اقتصادی گسترده روبه‌رو خواهد ش