سازمان همکاری شانگهای؛ جایگزین ناتو یا مکملی برای چندجانبه‌گرایی؟

سازمان همکاری شانگهای با اجلاس تیانجین نشان داد که از قالب یک نهاد امنیتی ـ منطقه‌ای فراتر رفته و به پلتفرمی برای بازتعریف معادلات قدرت جهانی تبدیل شده است. تمرکز بر کاهش وابستگی به دلار، گسترش تجارت مبتنی بر یوان، و تقویت چارچوب‌های امنیتی مستقل، بیانگر تلاش اعضا برای ایجاد نظمی چندقطبی است. تعاملات هند و چین و نقش‌آفرینی روسیه نیز نشان‌دهنده همگرایی تدریجی در برابر فشارهای غرب است.

اجلاس سازمان همکاری شانگهای در تیانجین چین، بار دیگر توجه ناظران و تحلیلگران جهانی را به خود جلب کرد. گردهمایی رهبران چین، هند، روسیه، ایران، پاکستان و دیگر اعضا، فراتر از یک نشست معمول اقتصادی ـ امنیتی، به عرصه‌ای برای بازتعریف جایگاه قدرت‌های نوظهور در نظام بین‌الملل تبدیل شد.

این سازمان که زمانی صرفاً به‌عنوان نهادی منطقه‌ای شناخته می‌شد، اکنون در مرکز مباحث مربوط به تغییر توازن قدرت جهانی قرار گرفته است.

کشورهای عضو، در واکنش به فشارهای اقتصادی و سیاست‌های یک‌جانبه‌گرایانه، تلاش دارند نشان دهند که توانایی شکل‌دهی به بدیلی واقعی در برابر نظم موجود را دارند؛ بدیلی که بر همکاری و چندقطبی‌گرایی استوار است.

کشورهای غربی خصوصا ایالات متحده با احتیاط این تحولات را زیرنظر گرفته‌اند و بنظر می‌رسد که شانگهای برای آنها نه یک تجربه گذرا، بلکه بخشی از روندی عمیق‌تر است و آن را تلاشی در راستای انتقال تدریجی مرکز ثقل قدرت از غرب به شرق می‌بینند.

سازمان همکاری شانگهای و پیامدهای اجلاس تیانجین

سازمان همکاری شانگهای که در سال ۲۰۰۱ برای مقابله با تروریسم و تثبیت ثبات منطقه‌ای تاسیس شد، طی دو دهه گذشته به یک پلتفرم جامع اقتصادی، سیاسی و امنیتی تبدیل گشتە و در کنار سازمان بریکس بخش بزرگی از تجارت جهانی را به خود اختصاص داده است.

اجلاس امسال تیانجین تمرکز خود را بر تقویت همکاری‌های چندجانبه، کاهش وابستگی اقتصادی به غرب و ایجاد چارچوب‌های امنیتی مستقل گذاشته بود.

برخلاف رویه کلاسیک این اجلاس، امسال روابط اقتصادی میان کشورهای عضو و همچنین چگونگی مقابله با سیاست‌های بی‌ثبات کننده ایالات متحده آمریکا محور اصلی اجلاس بود.

تجارت چین با اعضای کامل سازمان همکاری شانگها در ۲۰۲۴ به بیش از ۵۱۲ میلیارد دلار رسید و با احتساب کشورهای شرکای گفت‌وگو بیش از ۸۹۰ میلیارد دلار است.

علاوه‌براین سرمایه‌گذاری چین در کشورهای عضو از ۸۴ میلیارد دلار فراتر رفته و شامل حوزه‌هایی مانند انرژی، زیرساخت‌های دیجیتال و انرژی‌های تجدیدپذیر می‌شود.

بانک توسعه سازمان همکاری شانگهای و تجارت مبتنی بر یوان نیز یکی دیگر از سازوکارهای کشورهای عضو برای کاهش وابستگی به دلار و کاستن تاثیرات سیاست‌های کنترلی ایالات متحده از این طریق بوده است.

از بعد امنیتی اعضای این سازمان در اجلاس امسال علاوه بر بحث مقابله با تروریسم، تلاش دارند تا با مدیریت بحران‌های منطقه‌ای، چارچوبی جایگزین برای ناتو ایجاد کنند و از مداخلات خارجی در حوزه نفوذ خود جلوگیری کنند.

هند و چین: از رقابت تاریخی به اتحاد راهبردی

هند و چین، با جمعیتی بیش از ۲.۸ میلیارد نفر و تولید ناخالص داخلی مجموع ۲۲.۶ تریلیون دلار، روابط پیچیده‌ای دارند.

اختلافات مرزی و تنش‌های اخیر هند و پاکستان، سایه‌ای بر تعاملات دوجانبه افکنده است، اما فشارهای اقتصادی آمریکا از جمله تعرفه‌های سنگین، به‌‌نظر می‌رسد زمینه همگرایی استراتژیک میان دهلی نو و پکن را فراهم کرده باشد.

دیدار دوجانبه شی جین‌پینگ و نارندرا مودی، یکی از مهم‌ترین لحظات اجلاس بود. شی با استعاره "اژدها و فیل" تأکید کرد که چین و هند باید متحد باشند، نه رقیب. او چهار پیشنهاد برای توسعه روابط دوجانبه ارائه کرد:

تقویت ارتباطات استراتژیک، گسترش همکاری‌های اقتصادی و مردمی، دستیابی به نتایج برد-برد و پذیرش دغدغه‌های متقابل.

مودی نیز در این دیدار ضمن تاکید بر اعتماد متقابل، صلح و آرامش مرزی و گسترش همکاری‌ها خواستار بازگشایی پروازهای مستقیم، تسهیل ویزا و ادامه گفت‌وگوهای مرزی برای مدیریت تنش‌ها و تقویت همکاری اقتصادی و امنیتی شد.

تحلیلگران اشاره می‌کنند که این تعامل نشان‌دهنده تلاش دو کشور برای ایجاد چارچوب همکاری مستقل از غرب و مقابله با فشارهای اقتصادی آمریکا است.

اتحاد اژدها و فیل، علاوه بر اهمیت اقتصادی، به شکل‌دهی یک آسیا و جهان چندقطبی کمک می‌کند و می‌تواند نقش هند و چین را در تصمیم‌گیری‌های جهانی افزایش دهد.

روسیه: کاهش اثر تحریم‌ها و گسترش نفوذ اوراسیایی

یکی دیگر از بازیگران اصلی سازمان همکاری شانگهای روسیه است؛ کشوری که علیرغم تحریم‌های سنگین غرب و پیامدهای جنگ اوکراین، توانسته است اثرات این تحریم‌ها را از طریق روابط با چین و هند و دیگر شرکای تجاری عضو سازمان همکاری شانگهای کاهش دهد.

هند و چین بزرگ‌ترین مشتریان نفت و مواد خام روسیه هستند: هند ۳۵ درصد نفت مورد نیاز خود و چین ۴۷ درصد صادرات نفت روسیه را خریداری می‌کنند.

دیدار پوتین و شی جین‌پینگ در حاشیه اجلاس یکی از بحث برانگیزترین رویدادهای این اجلاس بود. پوتین در این دیدار خواستار ایجاد یک سیستم امنیتی جدید جهانی شد که می‌تواند جایگزین مدل‌های قدیمی یوروسنتریک و یورو-آتلانتیک شود.

در همین راستا، پوتین پیشنهاد کرده است که سازمان همکاری شانگهای به چارچوبی برای مدیریت امنیت اوراسیا و ایجاد نظم چندقطبی تبدیل شود.

درحال حاضر حجم مبادلات میان مسکو بالغ بر ۱۰۰ میلیارد دلار است و دو کشور می‌خواهند تا سال ۲۰۳۰ حجم مبادلات را دو برابر کنند.

پوتین در سخنانش در این اجلاس ضمن تشکر از تلاش‌های هند و چین برای میانجی‌گری و حل بحران جنگ اوکراین پیشنهاد داد که مثلث همکاری موسوم به RIC (روسیه-هند-چین) را که پس از پایان جنگ سرد و فروپاشی شوروی تاسیس شده بود، مجددا کارا کنند.