احداث دیوار مرزی میان ایران و افغانستان در میانەی سیاست و سایه پررنگ احساسات ضد‌افغان ادامە دارد

مقامات ایران اعلام کردند که بیش از ۱۳۰ کیلومتر از مرز ایران با افغانستان در استان خراسان رضوی دیوارکشی شده است. این اقدام بخشی از یک طرح گسترده‌تر برای ایجاد موانع فیزیکی در مرزهای شرقی ایران است که هدف آن جلوگیری از ورود غیرقانونی، قاچاق و تهدیدهای امنیتی عنوان می‌شود.

به گفته امیر سرتیپ دوم صادق نوری، جانشین قرارگاه شمال‌شرق نزاجا، از مجموع ۳۰۰ کیلومتر مرز خراسان رضوی با افغانستان، تاکنون بیش از ۱۸۵ کیلومتر زیرساخت ایجاد و بیش از ۱۵۰ کیلومتر دیوار تولید شده است که ۱۳۰ کیلومتر آن نصب شده و طرح به خوبی در حال پیشرفت است.

اگرچە ایجاد موانع فیزیکی در مرز ایران و افغانستان موضوع تازه‌ای نیست، اما شدت گرفتن آن در سال‌های اخیر با تغییرات سیاسی افغانستان، به‌ویژه پس از بازگشت طالبان به قدرت در اوت ۲۰۲۱، مرتبط است.

مقامات ایران بارها درباره افزایش قاچاق مواد مخدر، مهاجرت غیرقانونی و فعالیت گروه‌های مسلح در نزدیکی مرز هشدار داده‌اند.

از سوی دیگر، افغانستان همچنان بزرگ‌ترین تولیدکننده تریاک جهان است و مسیرهای قاچاق آن به ایران عمدتا از مرزهای شرقی می‌گذرد. همزمان بحران اقتصادی و سیاسی در افغانستان باعث شده تا بسیاری از شهروندان آن کشور به‌دنبال ورود به ایران برای کار یا عبور به کشورهای دیگر باشند.

سایه پررنگ افغان‌ستیزی در داخل ایران

اگرچه دیوارکشی رسما به عنوان اقدامی برای تقویت «امنیت مرزی» اعلام شده است، اما این تصمیم در فضایی اتخاذ می‌شود که در سال‌های اخیر، احساسات ‌افغان‌ستیزانە، در بخش‌هایی از جامعه ایران رشد کرده است.

در شبکه‌های اجتماعی و برخی رسانه‌های داخلی، مهاجران افغان بارها به‌عنوان عامل مشکلات اقتصادی، اجتماعی، بیکاری، ناامنی یا فشار بر منابع شهری معرفی شده‌اند.

کارشناسان اجتماعی می‌گویند این نگاه، که تحت تاثیر بحران اقتصادی و افزایش مهاجرت از افغانستان تقویت شده است می‌تواند بر سیاست‌گذاری‌های مرزی اثرگذار باشد.

آن‌ها هشدار می‌دهند که اگر مدیریت مرزها تحت تاثیر فضای منفی و کلیشه‌های اتنیکی و ملیتی باشد، نه‌تنها مشکلات امنیتی حل نخواهد شد، بلکه متجر به افزایش تنش‌های اجتماعی میان دو ملت خواهد شد.

برخی از منتقدان بر این باورند کە احداث دیوار مرزی، فارغ از کارکرد فیزیکی، در چنین شرایطی می‌تواند به نمادی از طرد و فاصله‌گیری میان ایرانیان و افغانستانی‌ها تبدیل شود و زمینه را برای نهادینه‌شدن تبعیض فراهم کند.

در این میان، استان خراسان رضوی، به‌ویژه شهرستان تایباد و مرز دوغارون، یکی از مهم‌ترین نقاط عبور میان دو کشور است. این گذرگاه رسمی علاوه بر تردد قانونی، از مسیرهای اصلی ورود غیرمجاز و قاچاق به ایران محسوب می‌شود.

مقامات امنیتی می‌گویند نصب دیوار، همراه با دوربین، حسگر و مسیرهای گشت‌زنی، امکان کنترل دقیق‌تر مرز را فراهم می‌کند. با این حال، چنین اقداماتی روابط سنتی خانوادگی و تجاری جوامع دو سوی مرز را که قرن‌ها برقرار بوده، محدود می‌سازد.

در مناطق مرزی میان ایران و افغانستان، بسیاری از خانواده‌ها در دو طرف مرز خویشاوندی دارند و تجارت خرد مرزی بخش مهمی از معیشت مردم است. محدودیت‌های فیزیکی می‌تواند این پیوندها را تضعیف کند و به مشکلات اقتصادی و اجتماعی تازه‌ای منجر شود.

ایران و طالبان طی ماه‌های گذشته چندین بار بر سر مسائل مرزی، از جمله حق‌آبه هیرمند، دچار تنش شده‌اند. هرچند دو طرف تلاش کرده‌اند از درگیری مستقیم پرهیز کنند، اما اقدامات یکجانبه مانند دیوارکشی می‌تواند حساسیت‌ها را افزایش دهد.

حکومت طالبان تاکنون واکنش تندی به این پروژه نشان نداده‌ است، اما تجربه کشورهایی مانند آمریکا در مرز با مکزیک یا هند در مرز با بنگلادش نشان می‌دهد که چنین موانعی اگرچه ممکن است تردد غیرقانونی را کاهش دهند، اما همزمان نارضایتی و بی‌اعتمادی در میان جوامع دو سوی مرز را تقویت می‌کنند.

در شرایطی که روابط ایران و طالبان به دلیل مسائل آبی و امنیتی شکننده است، هر اقدام مرزی می‌تواند بر مسیر همکاری یا تقابل دو کشور اثر بگذارد.

ساخت دیوار در مناطق مرزی ایران با افغانستان با دشواری‌های جغرافیایی و مالی روبه‌رو است. بخش‌هایی از این مرز در مناطق کوهستانی و بیابانی دورافتاده قرار دارد که حمل تجهیزات و اجرای پروژه را پیچیده می‌کند.

مقامات ایران ارقام دقیقی از هزینه این پروژه را اعلام نکردەاند، اما برآوردهای غیررسمی و تجربه‌های مشابه در کشورهای دیگر نشان می‌دهد که هزینه ساخت دیوارهای مرزی می‌تواند به چندصدمیلیارد تومان برسد، به‌ویژه اگر شامل تجهیزات نظارتی پیشرفته باشد.

آینده دیوار مرزی

تحلیلگران مسائل امنیتی معتقدند دیوار مرزی می‌تواند در کوتاه‌مدت بخشی از فشار مهاجرت و قاچاق را کاهش دهد، اما برای حل ریشه‌ای مشکلات، نیاز به سیاست‌های جامع‌تر وجود دارد.

مقابله با قاچاق مواد مخدر نیازمند همکاری منطقه‌ای و کاهش تولید در افغانستان است. مدیریت مهاجرت غیرقانونی نیز وابسته به ایجاد مسیرهای قانونی، توافقات دوجانبه و حمایت بین‌المللی از اقتصاد افغانستان است.

منتقدان هشدار می‌دهند که تمرکز صرف بر اقدامات فیزیکی، بدون رسیدگی به دلایل اصلی مهاجرت، صرفا مسیرهای ورود را تغییر می‌دهد و فشار را به نقاط دیگر مرز منتقل می‌کند.

علی‌رغم این انتقادها، مقامات ایران تاکید کرده‌اند که طرح دیوارکشی ادامه خواهد یافت و پیش‌بینی شده تا پایان سال جاری، بخش وسیعی از مرز با افغانستان مجهز به موانع فیزیکی شود.

این سیاست بخشی از استراتژی تهران برای کنترل مرزهای شرقی در شرایطی است که تحولات افغانستان همچنان نامعلوم است.

با این حال، پرسش کلیدی این است که آیا این دیوار می‌تواند همزمان امنیت مرزی را افزایش داده و از تشدید فضای ضد‌افغان در داخل ایران جلوگیری کند، یا برعکس، به نمادی از جدایی و بی‌اعتمادی میان دو ملت تبدیل خواهد شد.