زاگرس، کوهستانی برای زیست و مقاومت: به مناسبت روز جهانی کوهستان

کانی احمدی

۱۱ دسامبر، روز جهانی کوهستان، فرصتی است برای شنیدن صدای کوهستان، صدایی که در آن نه تنها باد و پرندگان بلکه صدای انسان‌هایی نهفته است که در دل این کوه‌ها برای بقا، عدالت و حق بر زمین و منابع طبیعی مبارزه می‌کنند. این صداها بیانگر بحران‌های زیست‌محیطی و اجتماعی است که در این سرزمین‌ها به وقوع پیوسته‌اند: درختانی که می‌سوزند، رودهایی که خشک می‌شوند و روستاهایی که به دلیل بحران‌های اقتصادی و اجتماعی، خالی از سکنه می‌شوند.

زاگرس، رشته‌کوهی که از کردستان ترکیه تا جنوب ایران کشیده شده است، نه تنها یک منطقه جغرافیایی بلکه یک زیست‌بوم پیچیده و متصل به تاریخ و فرهنگ مردمانش است.

این کوهستان نه تنها در معنای طبیعی خود به‌عنوان یک مکان زیست‌پذیر شناخته می‌شود، بلکه در آن‌جا زندگی، زبان، آیین و مقاومت در برابر تهدیدهای مختلف به هم پیوند خورده‌اند.

در روز جهانی کوهستان، زمانی که از زاگرس سخن می‌گوییم، در حقیقت از یک بستر فرهنگی، اجتماعی و سیاسی سخن می‌گوییم که امروز در معرض تهدیدات جدی قرار دارد.

این گزارش، با تمرکز بر وضعیت کنونی زاگرس و تهدیدهای زیست‌محیطی آن، همچنین به نقش زنان در پایداری اجتماعی و زیست‌محیطی و اشکال مختلف مقاومت مردمی در این کوهستان پرداخته است.

زن و کوهستان: حافظان زندگی و مقاومت

در زاگرس، زنان نه تنها در عرصه‌های اجتماعی و اقتصادی نقش برجسته‌ای دارند، بلکه به‌عنوان حافظان طبیعت و میراث فرهنگی نیز شناخته می‌شوند. از دامداری و کشاورزی گرفته تا صنایع دستی و حفظ زبان و آیین‌های بومی، زنان نقش محوری در استمرار زندگی در این سرزمین‌ها دارند.

در جوامع عشایری، آنها نه تنها در مراقبت از کودکان و خانواده‌ها فعال‌اند بلکه در حفظ و انتقال دانش‌های بومی نسل به نسل نیز مؤثرند.

مطالعه‌ای در لرستان نشان داده است که زنان روستایی از طریق مشارکت در واحدهای تولیدی، آموزش‌های زیست‌محیطی و شبکه‌های مردمی به‌طور مؤثر در حفاظت از جنگل‌های بلوط و سایر منابع طبیعی مشارکت می‌کنند.

در ایلام، پژوهش‌ها تأکید دارند که زنان، با دریافت آموزش‌های تخصصی، توانسته‌اند به کنشگران مؤثر در مدیریت منابع طبیعی و مقابله با بحران‌های زیست‌محیطی تبدیل شوند.

در هورامان و دیگر مناطق کردستان، زنان زاگرسی در قالب گروه‌های داوطلبانه در خاموش‌کردن آتش‌سوزی‌های جنگلی و در مهار بحران‌های زیست‌محیطی به‌طور مستقیم دخالت داشته‌اند.

این مشارکت‌ها نه تنها کنش‌های زیست‌محیطی هستند بلکه اعتراضاتی به بی‌عدالتی‌های اجتماعی و اقتصادی نیز به حساب می‌آیند. به‌ویژه در مناطقی که توسعه ناعادلانه و تخریب منابع طبیعی، زندگی مردم را تحت تأثیرشدیدی قرار داده است.

زن و توسعه اجتماعی: ایجاد پیوند میان دانش بومی و تحصیلات دانشگاهی

در زاگرس، زنان به‌ویژه در مناطقی مانند چهارمحال و بختیاری در پروژه‌های جنگل‌داری اجتماعی و احیای منابع طبیعی مشارکت داشته‌اند.

این پروژه‌ها که با هدف مدیریت مشارکتی منابع طبیعی و احیای جنگل‌های بلوط طراحی شده‌اند، به‌طور ویژه از ظرفیت زنان برای پیشبرد اهداف محیط‌زیستی بهره می‌برند.

در ایلام، پنل‌های تخصصی، همچون کارآفرینی پایدار زنان زاگرس‌نشین در دانشگاه ایلام، بر اهمیت پیوند میان دانش بومی، آموزش دانشگاهی و توسعه اقتصادی منطقه تأکید می‌کنند.

تهدیدها و بحران‌ها: از آتش‌سوزی تا تغییرات اجتماعی و اقتصادی

با این‌که زاگرسی‌ها در برابر تهدیدات زیست‌محیطی مقاومتی فعال دارند، زاگرس همچنان با بحران‌های جدی روبه‌رو است.

آتش‌سوزی‌های مکرر که اغلب ناشی از بی‌توجهی نهادی و کمبود تجهیزات پیشرفته برای مهار آتش است، سالانه هزاران هکتار از جنگل‌های بلوط را نابود می‌کند.

علاوه بر این، سدسازی‌های بی‌رویه و عدم ارزیابی‌های زیست‌محیطی منجر به خشک شدن رودخانه‌ها و بروز مشکلات جدی برای کشاورزی و معیشت مردم شده است.

قطع درختان بلوط برای زغال‌سازی و پروژه‌های عمرانی نیز نه تنها به تخریب منابع طبیعی منجر شده بلکه به فرسایش خاک و نابودی اکوسیستم‌های محلی دامن زده است.

در کنار این‌ها، استخراج منابع طبیعی بدون توزیع عادلانه منافع آن، به افزایش شکاف‌های طبقاتی و تشدید مهاجرت‌های اجباری منجر شده است.

مقاومت مردمی: بستر اعتراضات و جنبش‌های مردمی

در برابر این تهدیدها، زاگرس به‌طور فزاینده‌ای به بستر اعتراضات زیست‌محیطی و جنبش‌های مردمی تبدیل شده است.

مردم این سرزمین‌ به‌ویژه زنان در مناطق روستایی و عشایری، از طریق شبکه‌های محلی، کارگاه‌ها و کمپین‌های زیست‌محیطی برای حفاظت از منابع طبیعی و مقابله با تخریب‌های زیست‌محیطی و اجتماعی مبارزه می‌کنند.

این جنبش‌ها نه تنها به‌عنوان کنش‌های زیست‌محیطی بلکه به‌عنوان مقاومت در برابر نابرابری‌های اقتصادی و اجتماعی نیز شناخته می‌شوند.

زاگرس نه تنها یک کوهستان است، بلکه یک نبرد است برای حفظ زمین، فرهنگ و هویت. در روز جهانی کوهستان، باید صدای کسانی را که در دل این کوه‌ها زندگی می‌کنند و برای حفظ آن مبارزه می‌کنند بشنویم و از آن‌ها حمایت کنیم.