سکوت کرملین و بازی خطرناک آیت‌الله: آیا روسیه واقعاً متحد ایران است؟

در پی حملات اخیر هوایی اسرائیل به اهداف نظامی و مرتبط با برنامهٔ هسته‌ای ایران، نگاه‌ها به موضع‌گیری کشورهای متحد جمهوری اسلامی ایران، به‌ویژه روسیه، معطوف شده است. انتظار می‌رفت مسکو در این خصوص موضعی شفاف و حمایتی، به‌ویژه با توجه به نقش ایران در تأمین تسلیحات مورد نیاز روسیه در جنگ اوکراین اتخاذ نماید. با این وجود، واکنش ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، به این حمله نه‌تنها محتاطانه، بلکه نسبتاً منفعلانه بودە است. او این اقدام را «غیرقابل توجیه» توصیف کرد، اما از هرگونه محکومیت صریح علیه ایالات متحده یا اسرائیل خودداری ورزید.

در حملات اخیر اسرائیل به اهداف هسته‌ای ایران، انتظار می‌رفت روسیه به‌عنوان متحد تهران موضعی قاطع اتخاذ کند. با وجود حمایت تسلیحاتی ایران از روسیه در اوکراین، پوتین واکنشی محتاطانه نشان دادە و بدون محکومیت صریح آمریکا یا اسرائیل، این حملات را «غیرقابل توجیه» دانستە است.

این بی‌تفاوتی از سوی کرملین، برای ایران می تواند نگران‌کننده باشد، اما آن‌گونه که گزارش تازه‌منتشر شده The Insider از اسناد سازمان ضدجاسوسی روسیه (اف‌اس‌بی) نشان می‌دهد، روابط تهران و مسکو بسیار پیچیده‌تر از ظاهر دیپلماتیک آن است.

در دل شراکت راهبردی ایران و روسیە، سطحی از بی‌اعتمادی عمیق و رقابت اطلاعاتی در جریان است که حتی حملات خارجی نیز نتوانسته آن را کنار بزند.

از زمان آغاز تهاجم تمام‌عیار روسیه به اوکراین، همکاریهای نظامی و اطلاعاتی میان تهران و مسکو تقویت شده است. روسیه از پهپادهای شاهد ایرانی در برابر ارتش اوکراین بهره برده و در مقابل، طبق گزارش‌ها، روسیە مقادیری طلا به ایران ارسال کرده است.

اما همزمان با این دادوستدهای استراتژیک، دو کشور همچنان به جاسوسی از یکدیگر ادامه داده‌اند که به‌وضوح در اسناد فاش‌شده اف‌اس‌بی قابل مشاهده است.

بر اساس سندی با عنوان «توصیه‌هایی برای برنامه‌ریزی فعالیت‌های عملیاتی در مرز ایران»، که سالانه توسط اداره اول اف‌اس‌بی تهیه می‌شود، اگرچه روابط تهران و مسکو به سطحی «فرا منطقه‌ای» ارتقاء یافته است، اما نهادهای امنیتی ایران - از جمله وزارت اطلاعات، اطلاعات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، و اطلاعات ستاد کل نیروهای مسلح - همچنان در حال جمع‌آوری اطلاعات حیاتی از خاک روسیه هستند.

اهداف اصلی این تلاش‌ها شامل کسب اطلاع از فناوری‌های موشکی، فضایی، الکترونیکی، هوافضا، و محصولات با کاربرد دوگانه است.

همچنین تلاش برای جذب نخبگان نظامی و علمی روسی، نفوذ در جوامع مسلمان روسیه از طریق تبلیغ تشیع، و استفاده از پوشش هیئت‌های رسمی برای مقاصد جاسوسی، از دیگر تاکتیک‌های شناسایی‌شده‌اند.

جزئیات عملیات‌های ایران در خاک روسیه

یکی از اسناد محرمانه اف‌اس‌بی نشان می‌دهد که مأموران اطلاعاتی ایران اغلب از سفرهای رسمی، نشست‌های علمی، یا دیدارهای نمایندگی‌ها برای جذب منابع انسانی استفاده می‌کنند. در برخی موارد، کارمندان ایرانی ابتدا به‌عنوان واسطه‌های تجاری یا علمی وارد تعامل می‌شوند و سپس به‌تدریج افراد روسی را به همکاری اطلاعاتی و انتقال فناوری می‌کشانند.

در میان چهره‌های کلیدی ایرانی، سید علیرضا بصیری (نماینده رسمی وزارت اطلاعات ایران) مسئول ارتباط با نهادهای اطلاعاتی روسیه معرفی شده است. تماس‌های تلفنی وی با مقاماتی از اداره همکاری بین‌الملل اف‌اس‌بی و سرویس اطلاعات خارجی روسیه ثبت شده‌اند. همچنین عباس محمد ذوالفقاری، مسئول اطلاعات راهبردی سپاه، متهم به تلاش برای دسترسی غیرقانونی به تجهیزات فنی خاص است.

افزون بر آن، رضا خسروی مقدم، وابسته نظامی سفارت ایران، با چند نهاد مهم نظامی و فنی روسیه در ارتباط بوده و به جذب نیرو از میان نظامیان روسی نیز متهم شده است.

عملیات روسیه در خاک ایران

از سوی دیگر، اف‌اس‌بی نیز برنامه گسترده‌ای برای نفوذ به دستگاه‌های اطلاعاتی ایران در دست دارد. طبق «توصیه‌های» سال ۲۰۲۴، مأموران روس مأموریت دارند تا با جمع‌آوری اطلاعات انسانی و فنی، فعالیت‌های برون‌مرزی ایران در روسیه - از جمله تبلیغ تشیع، تأثیرگذاری بر جوامع دینی، و خرید غیرقانونی فناوری - را رصد و مهار کنند.

یکی از اهداف کلیدی روسیه، شناسایی تغییرات احتمالی در رهبری ایران پس از مرگ آیت‌الله خامنه‌ای و ارزیابی مواضع جانشینان احتمالی نسبت به مسکو است.

همچنین تلاش برای پیش‌بینی بازگشت توافق هسته‌ای (برجام) و رفع احتمالی تحریم‌های غرب علیه ایران، بخشی از محورهای اطلاعاتی روسیه در داخل ایران را تشکیل می‌دهد؛ چرا که این تغییرات می‌توانند انگیزه ایران برای نزدیکی به روسیه را تضعیف کنند.

همچنین اف‌اس‌بی در تلاش است تا با جذب فارغ‌التحصیلان حوزه‌های علمیه ایران و رهگیری تعاملات دیپلماتیک کشورهای غربی و اوکراین در تهران، سطح نفوذ خود را افزایش دهد.

منابع اطلاعاتی روسیه از دوران ریاست‌جمهوری دیمیتری مدودف (۲۰۰۸–۲۰۱۲) تاکنون، ایران را به چشم دشمنی بالقوه قلمداد کردەاند که نباید به فناوری هسته‌ای پیشرفته دست یابد. حتی در دوره‌ای که همکاری‌های دفاعی و نظامی افزایش یافته، مسکو هیچ‌گاه در تعامل با اسرائیل از طریق دستگاه اطلاعاتی نظامی خود (GRU) وقفه ایجاد نکرده است.

به گفته یکی از مقامات ارشد اطلاعاتی نظامی روسیه که با The Insider گفتگو کرده است، روسیه همواره در معادله ایران–اسرائیل، به شکل ضمنی جانب تل‌آویو را گرفته است. چنین رویکردی، بی‌اعتمادی دوجانبه را تقویت کرده و اکنون در شرایطی که ایران انتظار همراهی فعال‌تری دارد، سکوت سرد کرملین بیش از پیش معنادار به‌نظر می‌رسد.

آنچه از اسناد اف‌اس‌بی برمی‌آید، یک پیام روشن دارد: روابط ایران و روسیه، اگرچه در ظاهر استراتژیک و چندجانبه جلوه می‌کند، اما در واقع رقابتی پنهان و شکاکانه در دل خود دارد. هر دو کشور در حال استفاده از یکدیگر هستند و اعتماد واقعی میان آن‌ها برقرار نیست.

در چنین فضایی، انتظار تهران از کرملین برای همدلی یا حمایت در بحران‌های منطقه‌ای، بیش از حد خوش‌بینانه به‌نظر می‌رسد. مسکو به‌روشنی اولویت‌های خود را دارد و حتی اگر مجبور شود با دوستِ امروز، مانند دشمنی بالقوه رفتار خواهد کرد.