غیبت خامنه‌ای در مراسم محرم: از خلأ نمادین تا نشانه‌های اختلال در بازتولید اقتدار
- Arena Website
- Jul 3
- 3 min read
امیر خنجی
غیبت معنادار رهبر جمهوری اسلامی ایران از مراسم محرم امسال، حامل پیامی فراتر از توصیه‌های حفاظتی یا ملاحظات پزشکی است. این تصمیم نشان از هراس عمیق نظام نسبت به شکنندگی فضای امنیتی و فرسایش مشروعیت نمادین دارد. خامنه‌ای که همواره بر نقش آیین‌ها در تحکیم انسجام ایدئولوژیک تأکید داشت، این‌بار ناچار شدە است اولویت را به بقا و محافظت فردی بدهد. این غیبت نه‌تنها شکاف روانی در بدنه وفادار ایجاد می‌کند، بلکه نشان‌دهنده بحرانی پنهان در ساختار نمادسازی نظام است؛ بحرانی که می‌تواند فرآیند افول مشروعیت را شتاب بخشد و آینده سیاسی را پیچیده‌تر سازد.
در نظام‌هایی مانند جمهوری اسلامی ایران که مشروعیت خود را تا حد زیادی از ترکیب نمادهای دینی، مناسک آیینی و تصویرسازی‌های سیاسی-ایدئولوژیک کسب می‌کنند، حضور و غیاب رهبران در مراسم‌های کلیدی صرفاً یک رویداد شخصی یا مرتبط بە سلامتی تلقی نمی‌شود، بلکه رخدادی معنادار و حامل پیام‌هایی پیچیده برای بدنه وفادار و افکار عمومی است.
مراسمی فراتر از عزاداری: سنگ‌بنای مشروعیت آیینی-سیاسی
مراسم عزاداری محرم در حسینیه‌ی امام، صرفاً یک مجلس روضه‌خوانی نبود. این مراسم طی بیش از سه دهه، به صحنه‌ای رسمی برای بازتولید پیوند میان سه رکن اصلی نظام تبدیل شده بود: ولی‌فقیه، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و بدنه حزب‌اللهی.
در این مراسم، مفاهیمی چون عاشورا، کربلا، مقاومت، ولایت، و شهادت در این مجالس به هم گره می‌خوردند و منطق ایدئولوژیک جمهوری اسلامی ایران از طریق همین مناسک بازآفرینی می‌شد.
اما غیبت علی خامنه‌ای در آیین محرم امسال، آن‌هم پس از یک حمله‌ی بی‌سابقه‌ی اسرائیل به ایران، معنایی دوچندان پیدا می‌کند. این غیبت نه‌تنها سکوتی نمادین، بلکه شکافی در فرآیند بازنمایی قدرت به‌حساب می‌آید.
دلایل رسمی و روایت‌های غیررسمی: محافظت یا بحران؟
نزدیکان و حامیان رهبر ایران کوشیده‌اند این غیبت را با استناد به توصیه‌های امنیتی و پزشکی توجیه کنند. روایت‌هایی از جمله نقل قول خامنه‌ای مبنی بر اطاعت بی‌چون‌وچرا از محافظان و پزشکان، به‌عنوان بخشی از "سیره همیشگی" او معرفی شده‌اند.
اما این توجیه رسمی تا کنون نتوانسته است جلوی موج تحلیل‌ها و طنزهای کاربران شبکه‌های اجتماعی را بگیرد.
تعبیر «آل‌خفا» به‌جای «آل‌عبا» خود گویای نوعی شکاف در اعتماد نمادین به چهره‌ی مقتدر رهبر است.
از سوی دیگر، حضور گسترده‌ی مقامات بلندپایه‌ی نظام، از رئیس قوه قضاییه گرفته تا فرماندهان نظامی و حتی چهره‌های مذهبی مانند حسن خمینی، نشان می‌دهد که شرایط برای برگزاری مراسم از نظر امنیتی و سیاسی ممکن بوده است؛ اما غیبت شخص رهبر، آن‌هم در حسینه و خانه خودش، ابعادی فراتر از صرف توصیه‌ی حفاظتی دارد.
پیامدهای نمادین در بدنه ایدئولوژیک نظام
برای نیروهای بسیجی، طلبه‌ها، و بدنه حزب‌اللهی که وفاداری‌شان بر پایه‌ی مناسک و نمایش‌های دینی-سیاسی شکل گرفته است، این غیبت می‌تواند موجب بروز تردید و شکاف در ذهنیت جمعی شود.
پرسش‌هایی مانند: چرا رهبر در چنین زمان حساسی، در کنار مردم و بدنه وفادار خود ظاهر نمی‌شود؟ آیا شرایط جسمی یا امنیتی ایشان وخیم‌تر از آن چیزی است که رسانه‌ها می‌گویند؟
این پرسش‌ها، حتی اگر در فضای عمومی نیز مطرح نشوند، در لایه‌های درونی وفاداران نظام، نوعی خلأ روانی و سردرگمی ایجاد می‌کنند.
بحران بازنمایی در زمانه‌ی افول نمادها
جمهوری اسلامی ایران طی سال‌های اخیر، در بسیاری از حوزه‌ها با فرسایش سرمایه‌ی نمادین خود از کاهش تاثیر نماز جمعه‌ها و بی‌اثر شدن خطبه‌های رهبری تا واکنش سرد جامعه به مناسک حکومتی مواجه بوده است. در این شرایط، هر رخدادی مانند غیبت رهبر در یک مراسم سنتی، می تواند شتاب‌دهنده‌ی فرآیند افول قدرت بازنمایی نظام بە شمار رود.
مراسم محرم در بیت رهبری ایران، برای سال‌ها نقطه اتصال مشروعیت دینی و اقتدار سیاسی بود. اکنون که این نقطه دچار سکوت شده است، باید دید که آیا نظام می‌تواند جایگزینی برای آن، مثلاً با پررنگ کردن هیئت‌های وابسته به سپاه، و یا تولید نمادهای جدید در رسانه مانند هیئت‌های آمیخته با نوحه‌هایی با شعائر ناسیونالیسیتی ایرانشهری بیابد؟
سناریوهای پیش‌رو: ترمیم خلأ یا افول بیشتر؟
در هفته‌های آینده، حداقل چهار روند قابل رصد خواهد بود:
جایگزینی نمادین: آیا چهره‌های جانشین یا ساختارهای جایگزین برای بازتولید مشروعیت نمادین فعال می‌شوند؟
پررنگ‌سازی تهدید بیرونی: ممکن است نظام برای توجیه غیبت رهبری، بیش از پیش خطرات امنیتی و تهدیدات خارجی را برجسته کند.
بازآفرینی اقتدار در مراسم‌های دیگر: احتمال دارد در ایام اربعین یا مناسبت‌های دیگر، سعی در جبران این غیبت شود.
پروژه‌ی عبور نرم از خامنه‌ای: اگر این روند غیبت‌ها تکرار شود، شاید به‌نوعی مقدمه‌سازی برای عبور تدریجی از خامنه‌ای و آماده‌سازی برای دوران پساخامنهای تعبیر گردد.
یک غیبت، چند معنا
غیبت خامنه‌ای در مراسم عزاداری محرم امسال، اگرچه در ظاهر ناشی از ملاحظات حفاظتی عنوان شده است، اما در باطن، بازتاب‌دهنده‌ی بحرانی عمیق‌تر در دستگاه نمادسازی نظام است.
این غیبت، نشان دهندە خللی در حلقه‌ی ارتباطی میان رهبری، ساختار نظام، و بدنه مؤمن بە شمار می رود. در زمانه‌ای که نظام نیاز مبرم به انسجام، نمایش اقتدار و بازتولید وفاداری دارد، چنین خلأیی بیش از آنکه یک تدبیر حفاظتی باشد، نشان‌گر یک علامت هشدار از درون نظام است.
